بخشی از مقاله
مقدمه :
معماران در روي زمین هستند همه تلاش وکوشش خود را بکار بستند تا شایسته ترین فنون و هنرها را درمساجد به مرحله ظهور برسانند. مسجد در اسلام قلب تپنده ى حیات اسلام و جامعه است که روزى پنج نوبت مسلمانان را از مجموعه ها و از اجزاى شهر گرد می آورد و ایمان آنان را تازه تر می سازد و به جاى خود باز می گرداندح بنابراین، لمسجد نه تنها مهمترین و شاخص ترین بناي اسلامی است، بلکه کلیدي براي شناخت معماري اسلامی محسوب می شود. امروزه در مناطق کویري ایران مساجد با شکوهی از از دوره هاي مختلف به یادگار مانده است که تا حد قابل توجهی در شکل ابتدایی خود حفظ گردیده است و راه را براي مطالعه محققان این حوزه، هموار می سازد.
در معماري اصیل ایرانی اقلیم تأثیر زیادي بر شکل گیري معماري داشته و تا حد زیادي به هنرمند ایرانی در شکل گیري معماري اصیل با ویژگیهاي فوق کمک کرده است؛ براي نمونه از اثراتی که نور خورشید بر این ساختمان ها در اقلیم کویري ایران داشته این است که هنرمند ایرانی براي به داخل کشاندن نور خورشید جبهه جنوبی را بلندتر اختیار کرده است و پنجره هایی با ارتفاع بیشتر انتخاب نموده است و با به کار بردن پنجره هاي رنگی با ابعاد و اندازه هاي مختلف بازي با نوري زیبا به مثابه پنجره هایی باز به رنگهاي بهشتی را در فضاي پشت پنجره ایجاد می کند.
مسجد محل عبادت است و جایی که معمار به دنبال خلق فضایی است که در آن مخاطب بهتر از سایر فضاها بتواند حضور خداوند را احساس کند و به پرستش او بپردازد. معمارمسلمان ، با ایمان به آیه شریفه ل انما یعمر مساجد االله من آمن باالله والیوم الآخر...[27] در خلق بهترین اثر براي عبادت پروردگارش می کوشد.. و در این راه، در پی چیزى فراتر از ماده براي خلق فضایی معنوى است؛ لنورل چیز غیرمادى است که دیده می شود. در قرآن نیز خداوند نور خوانده شده است؛ ّالله نور السموات و الارضل .از این رو هدایت نور به فضاهاي داخلی مساجد، همواره یکی از دغدغه هاي معماران مساجد ایران بوده است. مضافاً این که در اقلیم گرم و خشک ایران، طولانی بودن زمان هاي آفتاب در طول روز یکی از انگیزه هاي نوآوري در نورپردازي طبیعی فضاي داخلی مساجد بوده است.
بنابراین، در این مقاله، مسأله محوري مورد تحقیق، لنقش نور و استفاده از هر یک از عناصر نورگیري در شکل دهی به روش تأمین نور فضاي داخلی مساجد موجود در اقلیم گرم و خشک ایران در طی چهار دوره تاریخی معماري اسلامی ایرانلبوده که با مطالعه نظري و موردي به این مهم پرداخته می شود.
-2 مواد و روشها
در این بخش از مقاله بر پایه تحقیق کتابخانه اي و اسنادي پس از تشریح پایه هاي نظري تحقیق، به بررسی موردي مساجد واقع در اقلیم گرم و خشک ایران از نقطه نظر نورگیري پرداخته می شود.
از آنجا که از بدو ورود دین اسلام به فلات ایران، مساجد بسیاري در محدوده نواحی کویري و در اقلیم گرم و خشک این سرزمین وجود داشته که در طول قرون مختلف ویران و یا دستخوش تغییرات اساسی شده است، لذا انتخاب هجده نمونه مورد بررسی در این مطالعه موردي بر این اساس انتخاب گردید که: لاًاو؛ اطلاعات کافی - خصوصاً تصاویر و نقشه هاي کافی - از آنها در دسترس باشد؛
ثانیًا؛ بناي مسجد ، ویژگیهاي بارز معماري دوره تاریخی مربوطه را منعکس نماید. بدین ترتیب از میان شیوه هاي گوناگون نورگیري مساجد نیز آن عناصري که بیشترین عمومیت را داشته از بین کلیه عناصر نورگیري در مبانی نظري تحقیق شرح داده شده و سپس در بخش مطالعه موردي، از طریق نقشه ها و اطلاعات تصویري مساجد هر دوره، فراوانی کاربرد هریک در قالب چهار درجه اندازه گیري و ارزیابی گردیده اند.
نتایج حاصله از این مطالعه موردي در شکل جداول و نمودارها ارایه شده اند. در نهایت، پس از ایجاد پیوستگی بین نقاط، در شکل نمودار رشد و زوال، روند میزان کاربرد هر روش قابل رؤیت می باشد و در تفسیر نمودار، علل و عوامل شکل دهنده به این روند پرداخته می شود.
چارچوب نظري از مراحل تعیین کننده در تحقیق و پایه اي بر مطالعه موردي است، لذا ادبیات نظري آن در محورهاي زیر مورد بحث قرار می گیرد:
-1-2 معماري در اقلیم گرم وخشک ایران
از آنجا که اقلیم در شکل گیري یک بنا نقش بسزایی دارد و نمی توان معماري را بدون بستر آن بررسی کرد، شناخت این بستر در مطالعات معماري ضروري استح البته، تعیین این قلمرو نواحی گرم و خشک در کشور ما به آسانی امکانپذیر نیست ، چرا که ملاكهاي تعیین بیابان از جائی به جاي دیگر فرق میکند و در هرجا بسته به شرایط محل، برخی متغیرها برتري دارند.[23] از این رو، بایستی به دیدگاههاي اقلیم شناسان ایران مراجعه نمود: دکتر کردوانی، مناطق خشک را به چهار گروه بیابانهاي واقعی، مناطق خشک بیابانی، مناطق خشک و مناطق نیمه خشک طبقهبندي مینماید.
درحالی که دکتر محمودي بیابانهاي ایران را به دو گروه بزرگ بیابانهاي ساحلی و بیابانهاي داخلی تقسیم مینماید که بیابانهاي داخلی نیز به دو گروه فرعی بیابانهاي گرم با تابستانهاي بسیار گرم و زمستانهاي معتدل و بیابانهاي نسبًتا گرم با تابستانهاي گرم و زمستانهاي سرد تفکیک میشوند
دکتر خلیلی اقالیم خشک ایران را به دو اقلیم فرا خشک و اقلیم خشک تقسیم می نماید که اقلیم فراخشک ایران با وسعت 573884 کیلومتر مربع بزرگترین سهم اراضی کشور را به خوداختصاص داده است.
دکتر حسن احمدي که به دیدگاه اکوسیستمی معتقد است، بیابانهاي ایران را با سه معیار اقلیمی، زمینی و پوشش گیاهی، تشخیص داده و بهعنوان یک روش جدید میتواند مورد توجه قرار می گیرد.
- تصویر : - 1 مقایسه نواحی گرم و خشک ایران از دو دیدگاه مختلف اقلیم شناسی - سمت راست- مناطق بیابانی از دیدگاه دکتر محمودي. [21]؛ سمت چپ- مناطق بیابانی از دیدگاه دکتر خلیلی. - [22]
صرفنظر از نحوه طبقه بندي اقلیمی، آنچه که مستقیماً در شکل گیري معماري مؤثر است، ویژگی دشتهاي اقلیم گرم و خشک ایران است که به طور کلی شامل: آب و هواي گرم وخشک در تابستان و سرد و خشک در زمستان؛ بارندگی بسیار اندك؛ رطوبت هواي بسیار کم؛ پوشش بسیار کم گیاهی؛ اختلاف زیاد درجه حرارت بین شب و روز؛ باد هاي توام با گرد و غبار ، اختلاف درجه حرارت هوا در طی شبانه روز، زیاد؛ می باشد.
با توجه به تقسیم بندیهاي مختلف اقلیمی از آنجا که لحدود از مساحت ایران در اقالیم خشک و نیمه خشک قرار گرفته استل [23]، این شرایط خاص آب و هوایی، نقش موثري در تکامل معماري همساز با محیط داشته و نه تنها در شیوه هاي معماري مناطق بیابانی ایران تأثیر گذاشته، بلکه به دلیل وسعت جغرافیایی بر شیوه پاسخگویی به نیازهاي معماري دیگر اقلیمهاي ایران نیز نفوذ نموده است، به گونه اي که آثار معماري اقلیمهاي بیابانی ایران در دوره هاي تاریخی، پایه اي براي سبکهاي مختلف معماري ایرانی بوده است.
-2-2 کارکردهاي نور طبیعی در معماري فضاهاي عمومی
در عین حال که پرهیز از ورود گرماي بیش از حد ناشی از تابش آفتاب به فضاي داخلی، هدفی مهم به شمار می رود، نیاز به نورگیري طبیعی محیط داخلی نیز نه تنها مهم است بلکه براي فعالیتهاي انسان مفید و ضروري است. [30] نور جان بخش آفتاب در سلامت انسان تأثیرى مهم دارد حانوار آفتاب از عوامل مهم نابودآننده ویروس هاى عفونت زا است. پرتوهاى آفتاب تعداد گلبول هاى سفید سطحی بدن را افزایش می دهد و در بهبود دردهاى مفصلی و استخوانی مؤثر است
نور روز به عنوان یک منبع انرژي رایگان، چشم نواز بوده و با توجه به اینکه لروزانه به طور متوسط 11 تا 13 ساعت می تابد از نظر روانی و زیستی براي انسان، حیاتی استرول.[30] از این همواره در معماري ایران، به استفاده از آن توجه ویژه اي می شده است.
