بخشی از مقاله
اکو- محله ؛ راه حلی درراستای ایجاد توسعه پایدار
بررسی تطبیقی شهرسازی سنتی اقلیم گرم وخشک با اصول طراحی اکو-محله
چکیده
یکی از آخرین دستاوردهای کشورهای توسعه یافته ایجاد اکو-محله ها یا محله های زیست محیطی می باشد. جریان اصلی در این مقاله معرفی مفهوم و مبانی اکو-محله ها وسپس جستار در سوابق ورهبافتهای کشور فرانسه، محل تحصیل نگارنده، با ذکر مثال است تا با استنتاج از نتایج ثمربخش این خیزش جدید شهرسازی، ضرورت آغاز به تحقیق برای تدوین اصول کلی اکو- محله درکشور های دارای اقلیم گرم و خشک، بالاخص ایران، مورد توجه کارشناسان و محققان از سویی و حساس کردن متولیان سیاستگزار شهری از سویی دیگر گردد. اقلیم مورد نظر برای مطالعه، اقلیم گرم و خشک و شهر انتخابی، یزد می باشد. نویسنده در پی آن است تا با معرفی تیپولوژی معماری و شهرسازی این محدوده اقلیمی و نیز سوابق درخشان معماری و شهرسازی هزاران ساله آن به ضرورت استخراج پتانسیل های قابل بهره برداری در راستای تدوین معیارهای طراحی یک اکو-محله در نواحی گرمسیری بپردازد.
واژههای کلیدی: اکو- محله، توسعه پایدار، انرژی، تجربیات فرانسه، اقلیم گرم و خشک.
1
-1 مقدمه
بدون شک پدیده شهرنشینی درهر مقیاسی که تعریف شود، دارای تبعات و اثراتی بر فضا و البته بر محیط زیست می باشد. در حال حاضر، نیمی از جمعیت جهان را شهرنشینان تشکیل می دهند و این نرخ با آهنگی متفاوت درحال رشد است، در کشورهای صنعتی این رقم کمی کمتر از 0.7 در صد و در کشورهای در حال توسعه بیش از 2.4 در صد می باشد. در اروپا سه چهارم مردم شهرنشین هستند. این امر اهمیت توجه به ساختارهای شهری در کنار حفظ محیط زیست را، نزد ایشان از حدود سه دهه پیش پررنگتر کرده است.
بحران انرژی اواخر دهه 70 میلادی کشورهای صنعتی را بر آن داشت تا به صورت جدی، برنامه های جایگزین انرژیهای فسیلی را در سر لوحه استراتژیهای مصرف خود قرار دهند. مدیریت سیستم تولید و ساخت، بهره برداری و پایان عمر از جمله این استراتژیها است که در دهه های اخیر به شکل مفهوم توسعه پایدار به صورت گسترده مطرح شده است. این مبحث با رویارویی با چالش جدید جهانی یعنی بحران کمبود آب شرب، ابعاد تازه ای یافته است و بر متولیان سیاستهای شهری و محققان شهرسازی است که به پاسخهایی نوین برای خروج از بحران توسعه غیر هوشمند شهرها که منجر به افزایش مصرف انرژی و نابودی بیشتر محیط زیست می گردد، مجهز شوند. هرچند این امر در مورد ایران، با توجه به زنگ خطر پایان انرژی های فسیلی و عدم حساسیت و آگاهی جمعی به نظر حساس تر نیز می آید. توسعه رو به گسترش جمعیت شهری در کشورهای در حال توسعه، از جمله ایران، تا سال1[ 2050، ]12 پژوهش در راهکارهای مورد استفاده در کشورهای دیگر و تلاش برای هماهنگ کردن آنها با بستر خود می تواند منجر به کاهش آثار منفی پدیده گسترش شهر و نابودی محیط زیست گردد.
درسال2010، ایران چهارمین تولید کننده نفت در جهان با دراختیار داشتن 5.1 درصد تولید جهانی به شمار می رفت. این کشور، دارای رتبه چهارم ذخایر نفتی است و با صادرات 10³،395 درروز، سومین صادرکننده آن نیز به شمار می رود. درمورد گاز طبیعی، ایران دومین دارنده منابع گازی جهان و چهارمین تولید کننده جهانی، با 4.1 میلیون بقی درروز است. ازحیث مصرف، ایران با دارا بودن 75میلیون نفر جمعیت، سیزدهمین مصرف کننده نفت و سومین مصرف کننده گاز طبیعی است.]2[ 53.3 درصد ازانرژی مورد استفاده درایران از منابع گازی ، 45.6 درصد ازمنابع نفتی و 0.3 درصد از انرژی هیدروالکتریک تامین می شود.]3[
شکل : 1 درصد منابع مورد استفاده در ایران
مصرف بی رویه انرژیهای آلاینده در ساختمانها وعمدتا در بخش مسکونی و با توجه به افزایش جمعیت و به تبع آن گسترش نیاز به مسکن، بحران کمبود انرژی در آینده ای نه چندان دور را رقم می زند.
2
-2 توسعه پایدار – محله پایدار
به لحاظ تبارشناسی مفهوم توسعه پایدار نخستین بار در گزارشی به مدیریت نخست وزیر نروژ تحت عنوان »آینده ای برای همه« در سازمان ملل درسال 1987 بیان شد. هدف از این گزارش تبیین نوعی از توسعه مبتنی بر تامین نیازهای نسل حاضر بدون آسیب رساندن به بستر نیازی نسلهای آتی بود و بنا بر آن میراثهای اکولوژیکی شامل هوا، آب و مواد اولیه به عنوان انبار ذخایر و منابعی معرفی شدند که برداشت بی مسئولانه، امکان جبران و باز ساخت طبیعی آنها را غیر ممکن می سازد. همچنین این گزارش پا را از عرصه زیست محیطی فراترگذاشته و به جنبه های اجتماعی نیز به عنوان ضرورت توسعه پایدارمی نگرد و به اهتمام بر گسترش بیش از پیش انسجام اجتماعی میان افراد جامعه و نسلهای مختلف می پردازد. این گزارش در سال 1992 در نشست »زمین« در ریو دو ژانیرو مورد اجماع 150 دولتمرد و نمایندگان شرکتهای بزرگ و نیز سازمانهای غیر دولتی برای اتخاذ استراتژیهای توسعه پایدار قرار گرفت.
از آن زمان تا کنون راهکارهای متنوعی چون سیستمهای فعال و غیر فعال خورشیدی، طراحی اکولوژیکی، معماری سبز، شهرهای جدید و اخیرا نیز " اکو-محله " یا محله پایدار به منصه ظهور رسیده اند.
در این مقاله سعی شده است به معرفی اجمالی مفهوم پایداری در توسعه و سپس اصول طراحی اکو-محله های مورد استفاده در کشور فرانسه با ذکر مثال اشاره و نتایج مثبت آنها ذکر شود و سپس با توصیف ویژگی اقلیمی مناطق گرم و خشک و تیپولوژی معماری یزد به ذکر پتانسیلهای شهرسازی سنتی برای بهره گیری در طراحی اکو-محله های شهرهای گرمسیری پرداخته شود.
توسعه پایدار حول دو محور اصلی می چرخد: استفاده از منابع طبیعی با نگرش حفظ پایداری در چرخه حیات محیط زیست و نیز کاهش فقر و فاصله اجتماعی در میان اقشار جامعه .[4] درواقع، لحاظ کردن جایی برای بوم شناسی شهری در همه ابعاد آن اعم از انسانی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و زیست محیطی نظریه شهر پایدار را شکل می دهد 1 ]، ص.[8 آنچه شهر پایدار را از محله پایدار متمایز می کند بیشتر تفاوت معنایی است ، البته که تفاوت درمقیاس، میان این دو واضحترین وجه تمایز آن می باشد.
محله های پایدار به عنوان سلولهای سازنده شهر فرصت حرکت شهر به سوی پایداری از طریق اجزا می باشند. اکو-محله ها شیوه ای نوین در متد بازتولید شهرهای معاصر هستند که فرصت استفاده از استراتژیهای الگو را با همکاری و مشاوره ساکنان محله فراهم می آورندٌ. اکو-محله ها برنامه ای در قالب طرحهای بالا دست شهری برای توسعه منطقی شهرها می باشند و بارزترین وجه آنها در برابر ایده ی » شهرهای جدید«، ادغام و یکپارچگی آنها با شهر است.
همواره از تئوری تا عمل دهه ها زمان فاصله است ونظر به ضرورت روبه گسترش حفظ محیط زیست و رشد نابهنجار پدیده شهرنشینی این تأخیر فاز را می بایست به حداقل ممکن رساند.
ریشه ماهوی تفاوت اکو-محله و محله های سابق بر این، تفاوت در نگرش به واحد سازنده شهر است. در اکو-محله جزءشهر، واحد مسکونی و افراد محله است و در شهرهای کلاسیک، محله است.
3
شکل : 2 اصول کلی توسعه پایدار
-3 خاستگاه اکو- محله
اکو-محله های نوین راه حلی مبتکرانه برای افزایش کیفیت زندگی افراد خانواده و ساکنان محله در کنار خلق اتمسفر شهری متفاوت هستند. مدیریت منابع طبیعی، آب و انرژی، مدیریت دفع زباله، تلاش در جهت کاستن فاصله های اجتماعی و نزدیکتر کردن خدمات و فعالیتهای متفاوت به همدیگر و به ساکنان، تنوع درمعماری بناها در عین پیروی از اصول کلی پایه، کاهش خطرپذیری و آلودگی صوتی در محله، افزودن تراکم که منجر به کاهش پراکنش افقی شهر می شود؛ از امتیازات اکو-محله به شمار می روند. درمیان کشورهای اروپای شمالی میتوان به کشورهای اسکاندیناوی (سوئد در شهر مالموٍ و دانمارک در شهر کپنهاگ)، آلمان در شهر هانوفرَ، هلند در شهر اوا لانکسمر ُ، بریتانیا در شهر بدزدِ، و در میان کشورهای جنوب، به فرانسه در شهر گرونوبلّ و رنْ و اسپانیا در بارسلونَ اشاره کرد. به صورت کلی اکو-محله ها، با مبناها واهداف مشترک زیست محیطی اما متکی به سوابق اجتماعی، فرهنگی در بستر خود تعریف می شوند. به بیان دیگر، اکو-محله ها غیر قابل تقلید می باشند بدین معنا که هر شهر می بایست با اتکا به سوابق شهرسازی، ویژگیهای تاریخی و جغرافیایی زمینه و عادات جامعه به تدوین رویکردها و رهیافتهای اکو-محله بپردازد. نخستین اکو- محله ساخته شده درجهان، محله فرایبورگ درآلمان درسال
1991 است.
-4 رهیافتها و برنامه ها در فرانسه:
نظر به اهمیت تدوین اصول اکو-محله دراکثر کشورهای اروپایی، کشور فرانسه، محل تحصیل نویسنده، برنامه های مختلفی را از سال 1998، در این راستا مورد توجه قرارداده است. این برنامه ها عبارتند از :
این برنامه ها که به دنبال افزایش کیفیت زندگی شهری خصوصا درکلان شهرهای فرانسه می باشند، از تعریف شهرهای پایدار شروع شده و به سیاستهای طراحی اکو-محله های فرانسوی منتهی می شود 1]، ص.[25-88
4
-1-3 گرونوبل ؛ نخستین تجربه اکو – محله در فرانسه
شهر گرونوبل با جمعیت 111،111نفر درگستره ای به وسعت 1،811هکتار قراردارد، به لحاظ تراکم سومین شهر کشورمحسوب می شود وبا رشد اقتصادی وجمعیتی رو به گسترشی روبروست. اکو-محله »دو بون « درقلب بخش قدیمی شهر واقع استُ.
شکل :3 موقعیت اکو-محله درشهر و نسبت به دسترسی های اصلی
ویژگیهای این نخستین اکو-محله فرانسوی به طور خلاصه به شرح زیر می باشند:
مکان یابی سایت : نخستین نکته در راستای توسعه درونی به عنوان راهبرد محدودیت توسعه افقی، باززنده سازی محله های قدیمی با کاربری های نامناسب ویا محله های رها شده اند، زیرا گسترش افقی نیازمند ایجاد زیرساخت می باشد که علاوه بر تحمیل هزینه های سنگین به شهر، لطمه های جبران ناپذیری به محیط زیست وتنوع زیستی نیز وارد می آورد.
مکان یابی اکو -محله موردنظر، علاوه بر در نظر گرفتن توسعه درونی، با تغییر کاربری از پادگان نظامی به محله مسکونی خودبسنده که شامل خدمات مختلف اعم آموزشی، تجاری، اداری و غیره می باشد، منجر به کاهش اثرات منفی زیست محیطی حاصل از توسعه شهر، که از اهداف توسعه پایدار به شمار می رود گردیده است.
5
اتصالوتداوم شهری : این محله با قرار گرفتن میان مرکز شهر و یکی از خطوط اصلی تراموا، علاوه بر پیوستگی با بافت شهری، موجبات برقراری اتصال شمالی – جنوبی و شرقی – غربی شهر را فراهم آورده است.
خودبسندگی : دو بون دارای دو خوابگاه دانشجویی با ظرفیت کلی 511 نفر، مدرسه ابتدایی 12 کلاسه، یک مرکز سالمندان، یک واحد سینما دارای سه سالن نمایش، 911 واحد مسکونی شامل 41 درصد خانه های اجتماعی یا استیجاری جهت افراد کم بضاعت، 511 واحد تجاری، 2111 متر مربع فضای اداری شامل یک ساختمان با انرژی مثبتًٌ به وسعت 1111متر مربع، 2 هکتار پارک و باغهای » قلب جزیره «، یک اقامتگاه و یک هتل 4ستاره می باشد.
فضای سبز : بیش از 41درصد از سطح محله را فضای سبز تشکیل می دهد که بخشی از آن متصل به یکی از پارکهای موجود درشهر است.
شکل : 4 ترکیب بندی فضای سبز با اکو- محله
حفظتداوم چرخه : استفاده از مصالح قابل بازیافت و نیز بهره برداری مجدد از 51111 مترمکعب مصالح ناشی از تخریب که منجر به کاهش 11111چرخش کامیون در سایت شده ، عدم صلبیت درانتخاب جنس زمین جهت بازگشت آبهای سطحی، استفاده ازآبهای حاصل از نزولات جوی جهت آبیاری واستفاده درسیفون سرویس های بهداشتی، تداوم فضایی چه به لحاظ پیوستگی فضایی یا به معنای یکدستی متریالهای مورد استفاده و هم ترازی ارتفاعهای آنها از المانهای اصل برقراری چرخه حرکت در اکو-محله دو بون است.
