بخشی از مقاله
معماری و موسیقی دارای اشتراکات زیادی با همدیگر دارند، این ارتباط تا اندازه ای است که بعضا از آن بعنوان موسیقی منجمد یاد کرده اند پژوهش ها مختلف در زمنیه ارتباط بین معماری و موسیقی در معماری اسلامی ایران صورت گرفته است ولی کمتر به ارتباط هندسی موسیقی و معماری در مساجد تاریخی پرداخته شده است فرض این نوشتار این است که پلان مساجد در دوره های مختلف تاریخی دارای پلان موسیقیایی بوده است و این ارتباط بطور همزمان با پیشرفت معماری و موسیقی در دوره های تاریخی هماهنگ و همسو بوده است؛ هدف این نوشتار یافتن پاسخ برای این سوال می باشد که ارتباط موسیقی و معماری در پلان مساجد تاریخی چطور و با چه راهکارهایی نمود یافته است؟ این تحقیق از نوع تحقیق های نظری- بنیادی می باشد که با روش تفسیری-تاریخی کار شده است و اطلاعات لازم برای پژوهش از طریق مطالعات کتابخانه ای و پژوهش های میدانی بدست آمده است. بررسی ها و مطالعات این پژوهش نشان می دهد رعایت تناسباتی مشترک که مستلزم زیبایی در هنر ها و زیبایی و معنویت در هنرهای مذهبی و به خصوص معماری مذهبی می باشد.الزامی و متداول بوده و هست و این تناسبات در موسیقی به هارمونی و زیبایی شنوایی منجر می شود و در معماری به تناسبات ماندگار و سودمند و الهی منجر می شود.
مقدمه
معماری و موسیقی دارای ساحت های مشترک برای مطالعه می باشد و محققین زیادی تلاش نموده اند که از زوایای مختلف این ارتباط را جستجو نمایند برخی از این محققین بر این باورند چون هنر از چشمه زلال فطرت سرچشمه می گیرد در باطن و معنا دارای ویژگی های معنایی و مفهومی یکسانی هستند و در نمودهای فیزیکی دارای تفاوت های صوری و ظاهری هستند ولی این تفاوت ها به گونه ای نیستند دارای هیچ ارتباط ظاهری با همدیگر نداشته باشند بطور مثال معماری و موسیقی در مفاهیم همچون ریتم-تقارن-هارمونی-هماهنگی-پرسپکتیو و امثالهم دارای مشترکاتی هستند ولی نحوه و کیفیت بیان آنها با همدیگر دارای تفاوتهایی است. هدف این نوشتار یافتن ویژگی های شکلی و مفهومی هندسه و تناسبات مشترک بین معماری و موسیقی در مساجد تاریخی ایران است برای این منظور مساجدی انتخاب شده اند که در دوره های تاریخی مختلف دارای شاخصه ویژگی معماری ویژه ای بوده اند که در یک مقایسه تطبیقی باهم دیگر مورد مطالعه قرار گرفته اند.
ارتباط های معماری و موسیقی
معماری و موسیقی دارای اشتراکاتی زیادی دارند »از دوران پیش از مدرن تا به امروز همواره پیوندی مفهومی میان موسیقی و معماری وجود داشته و در هر برههای از زمان هر دو هنر پیام آور مفاهیمی واحد بوده اند. جنبه های مختلفی می توان برای این موارد دسته بندی نمود در این پیوند ها دارای ارتباطات و نقاط اشتراکی می باشندکه این وجوه تشابه و اشتراکات در رده های زیر قابل تعریف و دسته بندی است کالبدی - بصری - :در این بخش ویژگی هایی که در نگاه اول تشابه بین دوهنر را به ما نشان می دهد و با دقت در آنها و گذر کردن از این تشابهت ظاهری می توان به عمق و ریشه های مشترک آنها رسید نظیر تقارن،شبهت فرم ترسیمی وشباهت های فرمی حجمی . مفهومی:در این بخش به مقایسه ی مفاهیم مشترک در معماری و موسیقی مانند طبیعت،انسان،ریتم ، وزن وفضا،احساس،برش بر روی مواد بی شکل،وحدت گرایی و بداهه نوازی پرداخته می شود.
بنیادی: در بررسی ریشه ها و بنیان های معماری و موسیقی ایرانی به تصوف و عرفان به عنوان جان و بن مایه ی فرهنگ و تمدن اسلامی ایرانی می رسیم درک این ریشه ها نیاز به شناخت،و درک و عمق نگاه مخاطب دارد شناخت شناسی: معماری و موسیقی برای شناخته شدن تابع عناصری همچون،حواس پنجگانه،سلسه مراتب،زیرساخت ها،نحوه ی شناخت و القای معانی می باشند.
عملکردی: معماری و موسیقی از لحاظ کاربرد و جوهره و کالبد دارای عملکرد می باشند که در معماری کاربردی بودن آن و در موسیقی فرم های متفاوت آن دارای کاربردو علایم بصری معماری وصوت موسیقی دارای کالبد و جوهره می باشند.
زیباشناختی: در بررسی این قسمت ویزگی هایی که بطورمشترک حس زیبایی را در معماری و وسیقی بر می انگیزد عبارتند از ریتم ،تناسب، تضاد، تقارن ،مقیاس، هندسه ، سایه روشن و رنگ می باشند بطور مثال در بررسی هندسه در موسیقی تناسبات هندسی فا و سول داریم که از نسبت های متداول کادر بندی و فرم ها در معماری ،نقاشی و عکاسی و ...است و در بحث تناسب،تناسب موسیقی که همان که در سایر هنرها نظیر معماری نیز قابل مشاهده است.
ساختاری: ازعناصر ساختاری در معماری و موسیقی عبارتند از زمان و مکان که بنا به گفته ی سراج معماری ،موسیقی مکان است.موسیقی ،معماری زمان است. از دیگر عناصر ساختاری معماری و موسیقی حرکت و سکون، فضاو فرم می باشند.
فرهنگ:رابطه ی موسیقی و معماری بیش هر چیز به ارتباط این دو هنر با فرهنگ بر می گردد و این که دردوره های متفاوت اعتقادات انسانی موجب پیدایش چه سبکی در موسیقی و یا معماری گشته و این که مبدا تمام ارتباطات انسان است..
تکنیک بیان: هنرهای مختلف می توانند به وسیله ی اشتراکشان در استفاده از تکنیک نسخه برداری فرانمایی و یا فرم در بیان مرتبط باشند.نسخه برداری در هنر به معنای بازنمایانه بودن هنر است.در موسیقی نیز همانند معماری - به استثنای برخی گرایشات معماری معاصر - کمتر از نسخه برداری تام استفاده می شود. - در موسیقی به علت انتزاعی بودن و در معماری به علت عملکردی بودن - .
زمینه ای: درک افسانه ای انسان از خودش در زمینه ی مکان و زمان است. حضور او در مقام دستیابی به هدفی فراانسانی ماهیت انسانی او و زمینه او در جهان هویت او را رقم خواهد زد.
مکان مذهبی در جامعه اسلامی
در هر جامعه ای دین مربوط به آن جامعه حاکم است، هر جزء از فعالیتهای آن جامعه ارتباط نزدیک با عوامل مذهبی رایج در آن جامعه دارد .در جامعه اسلامی که دین اسلام اساس تشکیل دهنده آن جامعه است، هنرهای مختلفی از جمله معماری، از مهمترین تجلیات اصول اسلامی است. بعد از ورود اسلام به ایران و آشنایی ایرانیان با جهان بینی اسلامی، باعث تغییر و تحول افکار وعقاید ایرانیان اصیل و با فرهنگ شد .جهانبینی اسلامی بر ایران تأثیر گذاشته و موجب شکل گیری بناهای مختلفی از جمله مسجد، خانه، تکیه و کاروانسرا دیگر بناها طبق مبانی اسلامی شد و قسمتهای مختلف فضاهای ذکر شده مثل گنبد، مناره، ورودی و هشتی و دیگر بناها بر طبق اصول و مبانی اسلامی به وجود آمده است و سبب شکل گیری سبکی از معماری شده است که امروزه با نام معماری اسلامی ایران مشهور است.
دکتر رهنورد در این باره می گویند " هنر دینی تجربه ای زیباشناختی از امر متعال و قدسی از ساحتی فراتر از ماده و آسمانی است. هنر قدسی در قالب های مختلفی در طی ادوار در قالب انسان های نخستین، مسیحیت، بودایی - هندو و هنر قابل مشاهده است که هر کدام به نحوی برای بیان حقیقت کوشیده اند . اما می توان تلاش همگی آنها در 1 نقطه به اشتراک رسیده است وآن نقطه روح باطن - حقیقت - اشیاء پدیده هاست که در این نقطه به وحدت رسیده اند و از نظر بوکهارت هنر الهی پیش از هر چیز تجلی وحدت الهی در جمال و نظم عالم است. وحدت در هماهنگی و انجام عالم و کثرت در نظم و توازن انعکاس می یابد جمال بالنفسه حاوی همه ی این جهان است و استنتاج وحدت از جمال عالم، عین حکمت ست،ا بدین جهت تفکر اسلامی هنر و حکمت ضرورتاٌ پیوندی میبیند.
از دیدگاه هنرمند مسلمان هنر اساساً بر حکمت یا علم مبتنی است و علم چیزی جز ودیعه ی صورت بسته و بیان شده حکمت نیست .و همچنین این وحدت الهی که جلوه گر نظم و حکمت در عالم قدسی و هنر قدسی است در معماری اسلامی و بخصوص در معماری مذهبی و نظم ، هندسه و تناسبات زیبایی شناسانه ی آن نمود پیدا می کند.همچنین زیباییشناسی بعنوان یکی از نیازهای روان شناختی انسان، از آن جهت که کیفیتی درونی و ناظر بر حالات درونی آدمی است، ارضاء آن میتواند مقدمه ای برای رویکرد آدمی به معنویت و پرستش خداوند باشد یکی از ویژگیها و جاذبه های، مساجد میتواند این باشد که با ارضاء حس زیبایی شناختی و ایجاد این حس به پرورش دینی افراد کمک نماید. این حس زیبایی شناسی با ابزارهایی در زمینه ی معماری و طراحی آن به وجود می آید چه در فرم ظاهری و چه در محتوا و کیفیت فضایی بنا،یکی از این ابزارها هندسه و تناسبات می باشد که در معماری بناهای مذهبی و بخصوص مساجد قابل درک و بیان و بررسی می باشد .
تناسب و پیمون دربنا
معمار مسلمان با الهام از تعالیم اسلام دریافته بود که هم قالب و محتوا و هم دورن و هم صورت بایستی از معنویت برخوردار باشد به گونه ای که ناظر و بیننده در حین استفاده از فضا احساس معنویت و خلوص کند.با الهام از این دیدگاه معمار مسلمان دین باور فضاها را همانند قالب مادی برای معنویت و انسانی زیست کردن به وجود آورند و هماهنگ با این، افراد درون بناها را نیز با رنگ الهی آراستند.معمار مسلمان با توجه به تعالیم دین اسلام سعی داشت که درضمن توجه به دورن و بیرون، به دنبال تناسب زیبا و هماهنگی میان قالب و محتوا باشد و آثاری را خلق کند و این تناسب را با بیانی ساده به نمایش در آورد.
همچنین توانست در قالب بیان ساده، ضمن توجه به درون، صورت اثر را نیز بها و ارزش داده و به تناسبی زیبا بین درون و بیرون دست یابد و تناسبات درتمامی اجزای معماری اسلامی ایران به چشم میخورد همین امر موجب به وجود آمدن پیمون که در معماری اسلامی ایران ثبت شده است، گردید .با توجه به بحث پیمون هر فضایی نسبت به شأن خود از اندازهای استاندارد تبعیت میکند حتی درمعماری اسلامی ایران نام بعضی از فضاها اندازهی آنها نشأت گرفته است .مانند اتاق سه دری، اتاق پنج دری، یا انواع قوسها مانند قوس پنج و هفت و... این تناسب - تناسبات طلایی - در قسمتهای مختلف بنا از قبیل نما، حیاط مرکزی و ...به چشم میخورد، علاوه بر بحث پیمون درمعماری اسلامی ایران سعی شده که در طراحی قسمتهای بنا ارتفاع مناسب انسان رعایت و سعی شده است که اندازهها از حد استاندارد پایین نیاید.تناسبات در فضاهای معماری اسلامی ایران نمادی از عظمت و جلال دستگاه خداوندی است که یار را در شکل ماده پست و ناچیز شمرده است . در نماد بخشیدن میل به کمال در اجزاء و رسیدن به وحدت، کثرت خطوط و نقوش را مطرح میکند که با پایه گرفتن ازخاک پست، متحد و هم جهت به سوی یار میروند و در نهایت یکی میشوند. در ادامه با توجه به تناسبات مشترکی که بین موسیقی و معماری در بررسی ها ی قبلی بدست آمد که همان تناسبات می باشند بنای مسجد به عنوان یک بنای مذهبی و دینی انتخاب و پلان های معماری این بنا مورد تحلیل قرار می گیرد.
تجلی مفهوم موسیقی در مکان های مذهبی
یکی ازنیازهای روانشناختی انسان،نیازبه حس زیبایی شناختی است . زیبایی شناسی ازآن جهت که کیفیتی درونی وناظربرحالات درونی آدمی است،ارضاءآن می تواندمقدمه ای برای رویکردآدمی به معنویت وپرستش خداوندباشدیکی ازویژگیهاوجاذبه های،مساجدمیتوانداین باشدکه باارضاءحس زیبایی شناختی وایجاداین حس به پرورش دینی افرادکمک نماید وبنا به تعریف هانس هولاین معماری نظمی معنوی است که در ساختمان ها تجسم یافته است و این نظم معنوی است که حس زیبایی شناختی را برمی انگیزد.از طرف دیگر همان طور که دکتر سراج درکتاب خود در مورد تاثیر موسیقی بر روح انسان سخن می گوید تاثیرات موسیقی سنتی با کلام ایران را بر مخاطب ذکر می کند.
