بخشی از مقاله
چکیده
در دامنه جنوبی کوه هزار کرمان ، رگه های جاسپر با ضخامتهای متفاوت یافت می شوند کهاحتمالاً حاصل فرآیند های دگرگونی و متاسوماتیسم می باشند. جاسپرها را به سه نوع اصلی جاسپرحقیقی - کوارتز - ، شبه جاسپر - کلسیدونی - و سنگهای شبه جاسپر - کوارتز و فلدسپار - تقسیم بندی می کنند. در این منطقه انواع جاسپر حقیقی از قبیل جاسپرخونی، جاسپر نواری، جاسپر عقیق و جاسپر توده ای با رنگهای قرمز تیره ، قرمز خونی و صورتی وجود دارد که درصورتی که شکستگی زیادی نداشته باشند در صنایع جواهر سازی قابل استفاده هستند.
کلمات کلیدی: کوه هزار، جاسپر، جواهرسازی
مقدمه
جاسپر در زبان یونانی به معنی سنگ لکه دار است . در گذشته مردم بر این باور بودند که این سنگ باعث افزایش ثروت و موفقیت می شود و برخی نیز بر این باور بودند که این سنگ آرزوهای افراد را برآورده می کند. از این کانی یاسنگ به دلیل داشتن استحکام بالا و رنگهای متنوع در قرون اخیر جهت ساخت حلقه ها و نگین های تزئینی و صنعت مهر سازی و چاپ مورد استفاده بوده است.جاسپر یک سنگ یا کانی سیلیکاتی مات با ناخالصی های متفاوت است و همین ناخالصی ها باعث ایجاد رنگهای متنوع در این سنگ می شوند . این کانی در طبیعت به اشکال شعله ای، لکه دار و یا خط دار یافت می شود. از تولیدکنندگان بزرگ این کانی جواهری میتوان به کشورهایی چون هند، لهستان، ونزوئلا ، فرانسه، آمریکا، روسیه و آلمان اشاره کرد.
این سنگ یا کانی بر حسب نوع ناخالصی دارای رنگهای متنوع، سختی 7-6/5 ، وزن مخصوصی بین 2/90-2/55 ، ضریب شکست نوری 1/54-1/53 ، فرم شکستگی صدفی و دانه دانه و جلایی چرب و شیشهای میباشد. اساس نامگذاری جاسپرها در صنایع جواهر سازی بسیار متنوع است ولی اصولاً براساس ناخالصی موجود ، رنگ ، بافت ویا محل استخراج، آنهارا نام گذاری می کنند. بعنوان مثال جاسپر عقیق که با آگات رشد می کند ، جاسپر مصری که دارای رنگ زرد یا قرمز است، جاسپر نواری که دارای نوارهایی پهن و باریک با رنگی متفاوت از زمینه است، جاسپر خونی یا سنگ خون که دارای لکه هایی به رنگ قرمز خونی میباشد، جاسپر منظره ای یا شجری که دارای ناخالصی هایی از اکسید آهن و یا منگنز به صورت دندریتی می باشد، جاسپر نونکیرشنر - - Nunkirchner که دارای رنگ قهوه ای بوده و برای اولین بار در هونسروک نزدیک شهر آیداراوبرشتاین آلمان یافت شده، جاسپر پلازما - پلاسما - که داری رنگ سبز با خالهایی سفید یا زرد است و جاسپر سیلکس که دارای لکه ها و خط های قهوه ای و قرمز می باشد.
کوه هزار در 110 کیلومتری جنوب مرکز استان کرمان قرار دارد و بلند ترین قله این استان میباشد. کوه هزار به دلیل داشتن هزار نوع گیاه گوناگون ، هزار نامیده شده است و چهارمین کوه بزرگ ایران و مرتفع ترین قله جنوب کشور - بام جنوب ایران - استمرتفع. ترین مناطق مسکونی ایران روستاهای باب زنگی و اُردیگان با ارتفاع بیش از 3300 متر در مجاورت کوه هزار قرار دارد . از لحاظ تقسیمات زمین شناسی ایران این منطقه بر روی کمربند ماگمایی ارومیه-دختر ، نوار فلز زایی مس کرمان - دهج- ساردوئیه - و کمپلکس آتشفشانی هزار - ائوسن بالایی - قرار گرفته است - Dimitrijevic, . - 1973 از لحاظ پترولوژیکی در این منطقه ، به طور کلی سه واحد سنگی دیده میشود که به نحوی مؤید وجود یک آتشفشان استراتوولکان است.
این واحد ها شامل واحد های تخریبی-ولکانیکی - شامل کریستال و لاپیلی توف ، آگلومرا ،ایگنیمبریت و لاهار - ، گدازه - شامل آندزیت،آندزیت بازالت ، تراکیت و بازالت - و واحدهای نفوذی - شامل استوکهای گرانیتوئیدی ،دایک های دیابازی و دایک های آندزیتی - می باشد. انواع رگه های ثانویه ازجمله رگه های کوارتز، کلسیت و اپیدوت با ضخامت های متفاوت ، نیز در منطقه مشاهده میشود. منطقه مورد مطالعه که در محدوده معدنی معدن مس ده مرتضی قرار گرفته است از لحاظ جغرافیایی در دامنه جنوبی کوه هزار و حد فاصل روستاهای باب زنگی در شرق و ده مرتضی در غرب قرارگرفته است و مسیر دسترسی به آن از مسیر کرمان -گلزار - شیرینک- چهارطاق-باب بیدوئیه-ده مرتضی با مسافت تقریبی 110 کیلومتر از مرکز استان می باشد. در این منطقه رگه های جاسپر به همراه اپیدوت و کلسیت در راستای شمال غرب-جنوب شرق و در درون شکستگی های سنگهای آندزیتی حد فاصل روستاهای باب زنگی ،اُردیگان و ده مرتضی یافت شد که قریب به یقین در نتیجه نفوذ محلول های گرم در مراحل بعد از ولکانیک ایجاد شده اند.
بحث
همانطور که اشاره شد در گذشته جاسپر - ژاسب یا یشم - کاربرد فراوانی داشته که این ویژگی باعث شد که این کانی در قرون اخیر مورد توجه کانی شناسان و گوهر شناسان متعدد قرار گیرد به طوری که تعاریف و طبقه بندی های متعددی برای جاسپر ارائه شده است که در ادامه به خلاصه ای از آنها می پردازیم.جاسپر نوعی کوارتز است که دارای ناخالصی های فراوان و نسبتاً سنگین میباشد،دارای رنگهای قرمز،زرد و قهوه ای است که این رنگ ها در جاسپر نواری به صورت خطوط راه راه و در جاسپر مصری به صورت منطقه بندی یافت می-شود - . - Smith,1940ژنز جاسپرها به این صورت است که سنگهای سیلیسی و رسوبی اولیه در نواحی ژئوسینکلینال در اثر فعالیت های آذرین زیر دریایی تحت نفوذ مواد مذاب قرار میگیرند، SiO2 تولید شده از منشأ این رسوبات به صورت یک ترکیب گازی در محلول های هیدروترمال ظاهر می شود که در مراحل بعد از فوران آتشفشان به همراه دیگر محلول های فعال از درون شکاف ها خارج میشوند - . - Petrovskii,1969ناخالصی های متفاوتی باعث ایجاد رنگ های متنوع در انواع جاسپر میشود که از جمله آنها میتوان به موارد زیر اشاره کرد : - Yakovleva & Putolova, 1971 -
1.رنگ خاکستری : وجود ناخالصی از کانی های آلبیت ، فلدسپار پتاسیم و سرسیت.
2.رنگ سیاه : وجود ناخالصی از کانی های مگنتیت و اکسید منگنز.
3.رنگ قرمز و صورتی : وجود ناخالصی از کانی های هماتیت و گارنت.
4.رنگ قهوه ای : وجود ناخالصی از کانی های گوتیت و هماتیت.
5.رنگ زرد : وجود ناخالصی از کانی گوتیت.
6.رنگ سبز : وجود ناخالصی از کانی های کلریت، پمپلئیت، اپیدوت، اکتینولیت و کلینوزئوسیت.
7.رنگ آبی و بنفش : وجود ناخالصی از کانی های مگنتیت ، گلوکوفان-ریبکیت و هماتیت.
در فرهنگ لغت پتروگرافی جاسپر را به عنوان یک کانی سیلیسی به صورت توده ای، چگال، سخت و دارای مواد اپاک معرفی کرده که شکستگی صدفی دارد و غالباً به صورت لایه ای یا لکه ای یافت میشود، همچنین جاسپر از کوارتزهای دانه ریز و کلسیدونی با ناخالصی هایی از Ca وAl و بافت میکروگرانولار تشکیل شده که در اثر فازهای آهن و اکسید منگنز و دیگر ناخالصی ها دارای رنگهای زرد، قرمز، قرمز مایل به قهوه ای و سبز یافت میشود و ازلحاظ ژنز هم به سنگهای وابسته به فرآیند های متاسوماتیک ارتباط دارد - . - Petrov et al. 1981از لحاظ ژنتیکی چهار نوع جاسپر وجود دارد - : - Kievlenko & Senkevich, 1983
1.جاسپرهای حقیقی که ترکیب غالب آنها کوارتز است و در اثر دگرگونی رسوبات آتشفشانی و فرآیندهای متاسوماتیزم و هیدروترمال تشکیل میشوند.
2.کوارتزیت ها و هورنفلس های شبه جاسپر که در اثر افزایش میزان تبلور این سنگها و وجود ناخالصی های زیاد به این صورت دیده میشوند.
3.شبه جاسپرها که ترکیب غالب آنها کلسیدونی است و به عنوان فازهای بعد از فوران آتشفشانی شناخته میشوند.
4.سنگهای نفوذی شبیه جاسپر که ترکیب غالب آنها کوارتز و فلدسپار است.
