بخشی از مقاله
چکیده
پرورش و تقویت روحیه ابتکار و خلاقیت یکی از مهمترین رسالتهای تعلیم و تربیت در دوره آموزش ابتدایی میباشد. معلمان دوره ابتدایی بهعنوان عنصر اصلی آموزش و اجرای برنامه درسی نقشی بسیار مهمی در شکلدهی و پرورش خلاقیت در دانش آموزان را دارند.هدف پژوهش حاضر تبیین جایگاه آموزش خلاقیت در دوره ابتدایی با تاکید بر نقش معلم بود. روش پژوهش تحلیلی- استنتاجی می باشد. بهمنظور گردآوری دادههای لازم جهت دستیابی به اهداف پژوهش، منابع و متون موجود و مرتبط با موضوع پژوهش با استفاده از فرمهای فیشبرداری از منابع جمعآوری و با شیوه کیفی مورد تحلیل قرار گرفته است. دستاوردهای پژوهش نشان میدهد برای خلاقیت می توان مولفه های سیالی، انعطافپذیری ، اصالت، گسترش، ترکیب ، تحلیل، سازمان دادن پیچیدگی را بیان کرد. همچنین عمدهترین روشهایی که در نظام تعلیم و تربیت پویا و خلاق مورداستفاده قرار تجربه و تمرین آزاد ، اکتشاف محور، فرآیند محور، فعال، بحث و گفتگوی آزاد و معلمان با بکار گیری روشهای تدریس روش تحریک مغزی، فهرست خصوصیات، فهرست سؤالات، ارتباط اجباری، سینکتیکز میتوانند منجر به پرورش تفکر خلاق در دانش آموزان و توانایی حل مسئله در شاگردان شود.
واژگان کلیدی: خلاقیت،تدریس خلاق، دانشآموز، معلمان، دوره ابتدایی.
مقدمه
سالهایی که کودک در دبستان تحت تعلیم و تربیت قرار میگیرد ، یکی از مهمترین دوران تحصیل وزندگی او بهحساب میآید. چنان چه در این دوره امکانات محیط سالم و بانشاطی فراهم گردد ، زمینهی لازم برای شکوفایی استعدادهای او فراهم میگردد - تقی پورظهیر،. - 1374 یکی از مهمترین رسالتهای تعلیم و تربیت شکوفایی استعدادها، پرورش و تقویت روحیه ابتکار، خلاقیت و نوآوری، ارتقاء فرهنگ خلاق و بهطورکلی تأمین منابع انسانی پویا، خلاق ، نوآور، و کارآمد است - یوسفی افراشته، . - 1388 آیزنک - 2000 - 1 خلاقیت را فرایند روانی میداند که منجر به حل مسئله، ایده سازی، مفهومسازی، ساختن اشکال هنری، نظریهپردازی و تولیداتی شود که بدیع و تازه باشند. آمابیل - 1983 - خلاقیت را تولید یک ایدهی نو و یا حل مسئله ، با توجه به هر دو بعد فرایند و محصول آن تعریف کردهاند - 2005 ، . - Amabile
اهمیت توجه به آموزش خلاقیت در دبستان زمانی بیشتر میشود که تحقیقات تورنس - 1962 - 2 نشان داده است که کودکان تا سن 10سالگی در اوج خلاقیت هستند اما وقتی در شرایط مدرسه قرار میگیرند و از آنها انتظار میرود که پاسخهای مشخص و قالبی به سؤالات بدهند و تحت ارزشیابی قرار میگیرند، خلاقیت آنها بهتدریج کاهش مییابد - شهرآرای،. - 1382 عناصر و عوامل مؤثری در آموزش یادگیری خلاقیت در مدارس اثر دارند ،که معلمان در این زمینه نقش بسیار کلیدی ایفا میکنند - حسینی،. - 1385 معلمان اگر خلاقیت را شناخته باور نمایند و از مهارتهای لازم برای تدریس خلاق برخوردار باشند میتوانند حتی باوجود ضعف در برنامههای آموزشی ،جوی خلاق و سازنده در کلاس به وجود آورندمعلمان. خلّاق، شاگردان خلّاق تری پرورش میدهند - حسینی، . - 1386 الا رغم اهمیت آموزش خلاقیت متأسفانه در مدارس ما هنوز هم روشهای سنتی جایگاه خود را حفظ کرده است.
معلم مطالبی را به دانش آموزان عرضه میکند دانش آموزان باید عین همان مطالب را در زمان امتحان تحویل دهند و چنانچه از روش معلم سرپیچی کنند و یا اعتراض نمایند مستوجب سرزنش و تنبیه هستند. درواقع هنوز هم در محیطهای آموزشی پذیرفتن ناهمگونی، متفاوت بودن و متفاوت گفتن همچنان موضوعی غریب و محکوم است. همرنگ جماعت و تکرار نظرات آنان احاناًی بهترین راه برای موفقیت است. تفاوت در کلاس درس تعارض زا است و دانشآموز متفاوت در کلاس مورد بیمهری و بیتوجهی همکلاسیها و معلمان خویش قرار میگیرد - قلی پور، . - 1381مدارس ما بیشتر به دنبال اصل قطعیت هستند. اصل قطعیت بر این تفکر استوار است که برای هر پرسش تنها یک پاسخ درست وجود دارد و بقیهی پاسخها غلط میباشد - گلاسر، . - 1373 تورنس - 1970 - اعلام کرد روشهای آموزشوپرورش فعلی از موانع جدی رشد توسعهی خلاقیت است.
لذا بسیاری از جوامع به بازنگری جدی در نظام آموزشوپرورش خویش پرداختند . نگرش معلمان به خلاقیت ،میزان شناخت آنها به موضوع و نحوهی تدریس و اداره کلاس تأثیر مستقیمی بر غنیسازی محیط کلاس برای رشد خلاقیت دانش آموزان دارد - نقل از حسینی ، . - 1387 با توجه به نقش و اهمیت پرورش خلاقیت در دانش آموزان داشتن درک درست از مفهوم ، عناصر و روش های تدریس خلاق امروز برای معلمان بر فرایند آموزش و یادگیری اثرگذار خواهد بود لذا در پژوهش حاضر به بیان جایگاه آموزش خلاقیت دردوره ابتدایی با تأکید بر نقش معلم می پردازیم و برای رسیدن به این اهداف پژوهش حاضر به پرسش های زیر پاسخ می دهد.
- مفهوم خلاقیت و عناصر آن چیست؟
- ویژگی نظام تعلیم و تربیت خلاق چیست؟
روش های تدریس مبتنی بر خلاقیت کدام است؟
روش پژوهش
برای نیل به هدف پژوهش، از روش پژوهش تحلیلی - استنتاجی استفاده و به منظور گردآوری دادههای لازم، منابع موجود و مرتبط با استفاده از فرمهای فیشبرداری از منابع، جمعآوری و با شیوههای کیفی مورد تجزیهوتحلیل قرار گرفته است.
یافته ها
مفهوم خلاقیت
در فرهنگ وبستر - 2003 - 3 خلاقیت، قدرت و توانایی خلق و ایجاد مفاهیم یا بهکارگیری آن در شکل جدید از طریق مهارتهای ذهنی تعریفشده است - سام خانیان،. - 1384 گیلفورد4 نیز با نگاهی بر اساس ویژگیهای شخصیتی فرد خلاق، خلاقیت را مجموعهای از تواناییها و خصایصی میداند که موجب تفکر خلاق میگردد - نیاز آذری و همکاران، . - 1390 خلاقیت عبارت است از فرآیندهای ذهنی که منجر به راهحلها، ایدهها، ادراکات، تئوریها یا تولیداتی میگردد که منحصربهفرد و نو میباشد - کینگ و اندرسن،1996 به نقل از حسینی، . - 1387بازرمن - 1986 - 5 در تعریفش از خلاقیت ، آن را فرایندی ذهنی میداند که منجر به تولید یک ایده ، مفهوم ، کالا یا اکتشافی تازه میشود - صادقی مال امیری ، . - 1386وودمن6 و همکاران - 1993 - خلاقیت را ایجاد یک فرایند ، رویه ، ایده ، خدمت و یا محصول جدید و باارزش بهوسیلهی کارکنان در یک سازمان اجتماعی پیچیده میدانند .
خلاقیت چیزی بیش از یک فرآیند ذهنی است و بهطور یقین خلاقیت مستلزم نمونههای ساده نیست و بر اساس موارد زیر توصیف میشود؛ حالت اول؛ شامل موقعیتها و شخصیتهایی از افراد خلاق مثل انرژی، شهود، علاقه و کنجکاو بودن می باشد، حالت دوم؛ خلاقیت به توانائیهای از نوع شناخت از قبیل؛ یافتن مسائل، ابداع راهحلها، حل مسئله و اجرا راهحلها مربوط میشود. حالت سوم: روش-های کاربردی از فکر و اندیشیدن که شامل تفکر واگرا و همگرا میشود، که تفکر واگرا بر ابداع راهحلها و حل مسئله تأکید دارد و تفکر همگرا بیشتر بر روی اجرا مسئله تأکید دارد - وان کارخ و همکاران، 2000 به نقل از ابراهیمی، . - 1391
عناصر و مؤلفههای خلاقیت
خلاقیت دارای عناصر تشکیلدهندهای است که اولین عنصر آن، قلمرو مهارتهاست که مربوط به استعداد آموزش و تجربه در یک زمینه خاص است و بهعنوان مواد اولیه کار محسوب میگردد. عنصر دوم مهارتهای تفکر خلاق است.همه افراد از ویژگیهای مختلفی برخوردارند که باعث میشوند آنها بتوانند قلمرو مهارتهای خود را درراه جدید به کار اندازند.عنصر سوم، انگیزه است.انگیزه، میل به کار به خاطر همان کار است - حسینی،. - 1378 گیلفورد - - 1987 هشت مؤلفهی برای خلاقیت بیان میکند که عبارتاند از: سیالی7 - روانی - : تولید تعدادی اندیشه در یکزمان معین . این توانایی افراد را قادر میسازد تا پاسخهای متعددی را برای سؤال مطرحشده بدهد. انعطافپذیری 8 - نرمش - : تولید اندیشههای متنوع و غیرمعمول و راهحلهای مختلف برای یک مسئله . که نمایانگر حرکت یک شخص از سطحی از تفکر به سطحی دیگر باشد. اصالت9 - ابتکار - : استفاده از راهحلهای منحصربهفرد و نو . یعنی تفکر به شیوههای مختلف و خلاف عادت رایج که شخص جوابهای زیرکانه، غیرمعمول و عجیب به مسائل میدهد. گسترش10 - بسط - : تولید جزئیات و تعیین تلویحات و کاربردها .اندیشه بسط یافته به کلیه جزئیات لازم برای یک طرح میپردازد و به ایده اصلی تولیدشده، جزئیات معنیداری میافزاید. ترکیب : کنار هم قرار دان اندیشههای ناهمخوان تحلیل : شکستن ساختارهای نمادین به عناصر تشکیلدهنده سازمان دادن : تغیر شکل دادن طرحها، کارکردها، و مورداستفاده ها
