بخشی از مقاله
بررسی سیر تحول خانه های سنتی از درونگرادر دوره قاجار به برونگرا دردوره پهلوی در شیراز
چکیده
معماری خانه های سنتی ایرانی برگرفته از نوع نگرش، فرهنگ و سبک زندگی ایرانیان بوده است؛ علاوه بر آن شرایط نابسامان امنیتی،اجتماعی،سیاسی ادوار مختلف تاریخی نیز باعث شده بود خانه به عنوان تنها مامن امن از کوچه و محله روی برگرداند وهمین امر ارتباط اعضای خانواده به خصوص زنان را با محیط بیرون محدود کند. با تشکیل دولت قاجار ایران شاهد حوادث سیاسی و اجتماعی متفاوتی بوده است.همزمان با رویدادهای دوره ی قاجار تحولات خارجی نیز جامعه ی ایران را تحت تاثیر خود قرار می داده است . معماری سنتی خانه های ایرانی نیز از این تاثیرات بی نصیب نمانده و متاثر از تغییرات معماری دراروپا به خصوص روسیه، ورود برخی عوامل و عناصر معماری مدرنیته خانه های ایرانی تغییر شکل داده اند. این مقاله بر آن است تا با بررسی چگونگی تحول خانه های سنتی از درونگرادر دوره قاجار به برونگرا دردوره پهلوی در شیراز تأثیرگذاری معماری مدرن بر معماری مسکونی معاصر را که به صورت تدریجی از اواخر دوره قاجار آغاز و تا دوره پهلوی همچنان به مسیر خود ادامه می دهد، بررسی کرده و تحولاتی را که منجر به تبدیل خانه های درون گرای سنتی به خانه هایی با خصوصیات مدرن و برون گرا می شود تحلیل نماید. روش تحقیق در این پژوهش از طریق گرداوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و توصیف و تحلیل و قیاس، ضمن بررسی نمونه های موردی و تحلیل در قالب جدول و نمودار می باشد. نتیجه اینکه؛ معماری مسکونی ایران به دلایل گوناگون از قبیل تاثیرپذیری ایرانیان از فرهنگ تجدد گرایانه غربی و در پی آن تغییر نگرش دینی، فرهنگی، هویتی و سبک زندگی تدریجا از درون گرایی دور شده، بیرون ساختمان اهمیت بیشتری می یابد و به برون گرایی سوق پیدا می کند. عناصر تغییر یافته در کالبد خانه ها از اواخر دوره قاجار تا پهلوی کاملا مشهود می باشد.
کلمات کلیدی: خانه ، درون گرا ، برون گرا ، شیراز
.1 مقدمه
انسان ها با شیوه ی زندگی مختلف،علایق و خواسته های متفاوت سبک های معماری متفاوتی را پدیـد آورده انـد؛از طرفـی تغییـرات معماری بر سبک زندگی و علایق زیباشناختی انسان تاثیر گذاشته و فضای زندگی انسان را تغییـر مـی دهد .انسـان و فضـای پیرامـون او،همیشه با هم رابطه ای تنگاتنگ داشته اند چرا که انسان در فضا زندگی می کند وآن را با اندیشه و فکـر خـود شـکل داده ومکـانی مطابق سلیقه ی خود طراحی می کند ایرانیان قدیم معتقد بودندکه ارزش و هویت هر چیز از درون آن بر می خیزد وبه ظواهر بسـنده نمی کردند معماری ایرانی با ماهیتی اصیل که ریشه در فرهنگ و نگرش ایرانیان داشته، سیر تحول خود را طی مـی نمـود کـه ظهـور تجدد گرایی و اندیشه های مدرنیسم در غرب در اواخر دوران قاجار و اوایل دوران پهلوی ایران را تحت تـأثیر خـود قـرار داد.معمـاری مسکونی ایرانیان با توجه به تاثیرپذیری آنها از فرهنگ غربی و در پی آن تغییر نگرش فرهنگی و سبک زندگی به تدریج از درون گرایی دور شده بیرون ساختمان اهمیت بیشتری پیدا میکند. برون گرایی یکی از تأثیرات این تحولات مـی باشـد کـه نتیجـه آن، توجـه بـه عناصر نمایشی معماری است .عمده این تحولات در دوران پهلوی صورت پذیرفت و در دوره پهلوی دوم به اوج خـود رسـید. لـیکن در
1
این مقاله سعی شده با مطالعه و بررسی بر روی نمونه هایی از خانه های درون- گرای دوره ی قاجـار و پـس از آن خانـه هـای بـرون گرای دوره ی پهلوی که نمونه بارز معماری مدرن در ایران اند روند تغییردر سبک و شیوه ی معماری خانه هـای سـنتی کـه حاصـل تغییر در علایق و سلیقه ها و به طور کلی تغییر در فرهنگ ایرانیان بوده مورد بررسی قرار گیرد.باهمین هدف و با در نظر گـرفتن پـنج نمونه از خانه های سنتی در شیراز که سه نمونه ی آن مربوط به دورهی قاجار و دو نمونه مربوط به دوره ی پهلوی است و مقایسـه ی تطبیقی اجزای مختلف این ساختمان ها روند تغییرات آن ها را مورد بررسی قرار می دهیم. در این راستا بـا توصـیف اطلاعـات ضـمن تحلیل روی نمونه های موردی، ابتدا به مفاهیم درون گرایی و برون گرایی در خانه های مسکونی پرداخته می شود و فاکتور هایی برای آنها ذکر می گردد و به صورت جدول و نمودار به مقایسه این دو مفهوم پرداخته می شود. سپس به طور مـوردی شاخصـه هـای خانـه های درون گرا و برون گرا مورد ارزیابی قرار می گیرند و ریشه نتایج به دست آمده در قالب تاریخ بررسـی گردیـده اسـت. هـم چنـین تاریخ و علل سیاسی - فرهنگی آن در اوضاع و احوال آن دوران با تحلیل نگارنده، ارزیابی می شود.
-2تعریف معماری درون گرا و برون گرا
واژه درون گرایی می تواند معانی مختلفی را در بر گیرد. این واژه ابتدا در علم روان شناسی مورد بحث قرار گرفته اسـت. از ایـن نظـر، درون گرایی رفتاری است که با دیدگاه درونی ذهنی همراه بوده و آمادگی بیش تری برای خودداری و تسلط بر نفس وتمایل کم تر به حضور در جمع در فرد وجود دارد. برون گرایی رفتاری است که با دیدگاه عینی و خارجی مشخص شده و بـا فعالیـت عملـی بـالاتری همراه است. واژه درونگرایی از دیدگاه عرفانی نیز بررسی گردیده است. تودار بودن، گرایش به حالات درونی و پرهیز از نشـان دادن آن حالات به صورت تظاهر، بعضی از این معانی می باشد. نپرداختن به ظاهر بیرونی معماری نیز در این عرصه جای مـی گیـرد. در ایـران معماری ای که در بیرون، ساده در درون دنیایی از پرکـاری و زیبـایی دارد، درون گـرا نامیـده انـد. ]معماریـان، 1375،[12 در دوره پهلوی،برونگرایی در مقابل مفهوم درونگرایی قرار گرفته است واصلی ترین عامل تغییرات در فرم و شکل ساختمان به خصوص خانه هـا به شمار می رود.تا قبل از آن ( دوره ی قاجار)درون گرایی ویژگی اصلی معماری سنتی بوده؛اما به یکباره چرخشی در معماری حاصـل می شود و برون گرایی شاخصه ی اصلی معماری پهلوی می گردد.
-3 معماری خیابانی و برون گرایی خانه ها
منظور از معماری خیابانی احداث خانه ها و مغازه هایی اطراف خیابان است که از دوره قاجار وارد معماری ایران شده اسـت. معمـاری قاجار با ورود اتومبیل، تحولی اساسی و هویتی جدید می یابد . جداره های خیابان با ارتفاع دو تا سه طبقه و به سمت خیابـان بودنـد. ردیف مغازه ها در طبقه همکف و ساختمان های مسکونی در طبقه بالا قرار داشتند. بالکن ها و پنجره های پیش آمده ایـن سـاختمان ها، قوس هایی به صورت طاق نما روی نماها، با عقب نشینی و جلو آمدگی خود باعث شکل گیری معماری خیابانی شـد. نـور و منظـر اکثر این خانه ها از طریق خیابان تامین می شد و بدین صورت معماری خانه ها در شهرهای بزرگ از حالـت درون گـرا بـه بـرون گـرا سوق پیدا کرد. ]ساریخانی، 1385، .[7 معماری خیابانی نقش عمده ای در ایجاد خانه ها ی برنگرا و ترویج این سبک معماری در میان شهرنشینان ایرانی داشته است. معماری خیابانی که با خود نور وروشنایی را تا پاسی از شب به معابر می کشاند، مردم را وادار می کـرد که به غیر از بازار هایی که قرن ها محل خرید و تهیه ی مایحتاج شان بوده سری به مغازه های کنار خیابان بزنند،پدیده ای که تا قبـل از آن سابقه نداشت.
-4عوامل تاثیر گذار بر معماری مسکونی ایران
معماری سنتی خانه های ایران با شکل گیری دولت قاجار به علت برخی حوادث سیاسی داخلی و تحولات خارجی تغییـر جهـت داد و به تدریج تا دوره پهلوی متأثر از تغییرات معماری در اروپا و روسیه شد که نتیجه آن ورود برخی عوامل و عناصر معماری مدرنیتـه در معماری ایران و تحول در آن گردید. صنایع مختلف کم کم وارد کشور شده وتاثیرات عمیقی بـر روابـط تجـاری ،اجتمـاعی و فرهنگـی ودرپی آن معماری را نیز تحت تاثیر قرار داده است.با ورود مصالح جدید به بازار ساختمان سازی تحولی عظیم در روند ساخت ساز بـه ویژه ساختمان های مسکونی رخ داد.مصالحی چون بتن ،آهن و فرم جدیدی از شیشه در ایجاد پنجره های سرتاسری در نما که قبل از آن به هیچ عنوان مرسوم نبود نقش بسیار داشته . مهاجرت روستایان به شهر ها افـزایش جمعیـت شـهری وتحـولات سیاسـی متـاثر از انقلاب مشروط، ارتباط با غرب و ورود مهندسین دانش آموخته در آلمان ودیگر کشورهای غربی همه وهمه رونـد تحـولات فرهنگـی و تغییر سبک زندگی از درون گرایی به زندگی برون گرا تغییر داد.
-5عوامل تاثیر گذار درتحول خانه های شیراز از درون گرا به برون گرا
خانه درون گرا با حیاط مرکزی که بر اساس همسازی با اقلیم گرم و خشک، دور نگه داشتن فضای خانـه و خـانواده از محـیط بیـرون، ضوابط اجتماعی اسلام، نظام اجتماعی زندگی جمعی شکل گرفته بود، تا جنگ جهانی دوم، گونه رایج معماری مسـکونی در ایـران بـه شمار می رفت. ]اردلان، [88 با ظهور انقلاب صنعتی در غرب و نفوذ ریشه هایی از فرهنگ مغرب زمین ، جامعه سنتی ایـران نیـز بـه نوعی این رویداد جهانی و تحولات فکری جانبی را تجربه نمود و با سرعت و جهشی آرام تر از آنچه در غرب در حال روی دادن بود، از اواسط دوران ناصری و اواخر قاجار به تدریج به سوی جهان نوین گام برداشت . این دوره گذار تاریخی از یک جامعه کاملا سنتی به یک جامعه مدرن گرای سنتی دوره ای نسبتا کوتاه لیکن منحصر به فرد، در تاریخ جوامع شهری ایران است. تحـولات فرهنگـی، اقتصـادی، سیاسی و تکنولوژیک این دوره، موجبات دگرگونی های شگرفی را در ساختار کالبدی شهرها و گونه شناسـی فضـاها، ابنیـه مسـکونی، خدماتی و دولتی شهرها به وجود آورد. با ظهور رنسانس و انقلاب صنعتی در غرب تحولات عمده و چشم گیری در زندگی و به واسطه آن هنر و معماری روز اروپا رخ داد. با گسترش بیشتر شهرها و توسعه صنعت و شهر نشینی و در نهایت بـا ظهـور اتومبیـل در عرصـه شهرها، گونه شناسی معماری و بافت های شهری دچار تحولات بنیادین شـد . تفکـرات نـوین و محصـولات جدیـد صـنعتی بـه همـراه تحولات اساسی در نظام حکومتی کشور همگی از جمله عواملی بودند که تحولات کالبدی عمده ای را در این دوره به همـراه داشـتند. ]فهیمی زاده،1،[1386 شیراز نیز به عنوان یکی از شهرهای ایران از این دسته استثناء نبوده وبا مهاجرت خیل عظیم روستاییان به شهر و نیاز آنها به مسـکن و
پدیده ی افزایش جمعیت مواجه شده است.تمامی این اتفاقات در کنار تغییر نگرش مردم آن زمـان و تغییـر فرهنـگ ،زمینـه را بـرای برونگرایی خانه های سنتی آن دوره فراهم نموده است.
1-5تحولات ساختاری خانه
در اواخر دوره قاجار و تقریبا مصادف با ابتدای حکومت رضا شاه، بیش ترین دگرگونی در سـاختارهای سیاسـی، اجتمـاعی و فرهنگـی کشور پدید آمد که منجر به تغییرات شیوه های زندگی و الگوهای رفتـاری و در پـی آن، تغییـرات سـاختارهای خانـه شـد. تحـولات عقیدتی و اجتماعی در آغاز دوره پهلوی اول مهم ترین ویژگی معماری گذشته ایران یعنی درون گرایی را تغییر داد. نفوذ اندیشه های نو سبب شکل گیری تغییراتی در کالبد معماری گردید. ]سلطان زاده، 144،[1384 در جدول1 ذیل چگونگی تغییرات ساختارهای خانه در شیراز در طول سه دوره سنتی، انتقال و تجدد که به تـدریج در آن اتفـاق مـی افتد، نمایش داده شده است.
2-5تحولات بروز یافته در دوره پهلوی
درون گرایی در معماری ایران تا پایان دروه ی قاجار سبک رایج معماری ایران به شمار می رفت تـا ایـن کـه عناصـر و مفـاهیمی بـه معماری وارد شد ودر جهت تغییر از درون گرایی به برون گرایی نمود پیدا کرد. اولین بناهای حکومتی و یا دولتی اواخـر قاجـار و نیـز تحولات عقیدتی و اجتماعی در آغاز دوره ی پهلوی اول مهم ترین خصلت معماری گذشته ایران را نیز تغییر داد و در مقطعـی زمـانی بناها با کاربری های گوناگون به ناگهان از درون به بیرون چرخش داده شدند. بنابراین پدیده ی برون گرایی نخست در اندیشه ها شکل گرفت. از جمله مهم ترین تحولات ایجاد شده در دوره پهلوی، برون گرا شدن تدریجی بناها نسبت به قبل است. ]کیانی، 234،[1383 در شکل2 تحولات معماری حاصل در دوره پهلوی نشان داده شده است.
3-5 تحولات عقیدتی در ایجاد معماری تلفیقی
معماران قدیمی اینک با شیوه ای جدید در معماری روبرو شده بودند. آنان که تا آن زمان با خشت و گل و سـایر ابزارهـای دسـتی بـه ساخت خانه ها مشغول بودند به یک باره با سبک و مصالحی جدید روبرو شدند که هیچ گونه سابقه ذهنی نسبت بـه آن هـا نداشـتند. گشایش ساختمان از درون به برون از جمله تغییراتی بود که بر اثر تحولات زمانه بـر معمـاران آن دوران تحمیـل شـد. معمـاران مـی بایستی این تحولات حاصله در معماری را با آموزه های سنتی خود تلفیق می کردند تا بتوانند تغییرات مورد نیـاز را در معمـاری، هـم گام با تغییرات زمانه پیش ببرند . بنابراین تلفیق معماری درون گرا و برون گرا در ساخت منازل طبقـات مرفـه و متوسـط جامعـه بکـار گرفته شد. نگرش معماران، هم زمان به سنت گرایی و محرمیت معماری درون گرا که تبحر ایشان بود و بی پروایی معماری برون گـرا،
4
هماهنگ با تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جامعه در مدتی کوتاه منجر به شیوه ای نـو در معمـاری ایـران شـد و باعـث ایجـاد ترکیب و تلفیقی قابل توجه در سبک معماری این دوره در بیش تر بناهای مسکونی گردید که خـود قابـل بحـث مـی باشـد. ]کیـانی، 1383، [216 اواخر دوره قاجار در ایران که هم زمان با تحولات فرهنگی و معماری مدرن گرایانه در غرب بود، الگوی برون نگر کوشکی به تدریج جای گزین معماری درون گرای حیاط مرکزی شد. ]احمدی،1384، [99 ورود معماری غرب در زمان حکومت ناصرالدین شاه هم زمان با اوج دوره تاریخ گرایی در غرب که از معماری دوره کلاسیک یونان و روم باستان الهام گرفته می شد، ابتـدا از تهـران بـرای کاخ های سلطنتی و ساختمان های حکومتی آغاز گردید. عمارت خوابگـاه و کـاخ ابـیض دو نمونـه از ایـن معمـاری در تهـران اسـت. ]قبادیان،30، [1383 طبیعی است که با دگرگونی در تمامی عرصه ها نگرش مردم به زندگی عوض شده نیاز های آنها متفاوت می گردد.معماری نیز از ایـن
امر جدا نیست.هر دوره ی تاریخی معماری خاص خود را دارد که در تلاش برای رفع نیازها و خواسته های مـردم زمـان خـود اسـت.با طراحی معماری ،طراحی زندگی انسانی شکل می گیردچرا که انسان در درون فضاهای معماری و باناهای طراحی شده وساخته شده به دست معمار زندگی می کند. عناصر تغییر یافته در معماری خانه های شیراز در جدول 2 آمده است.
