بخشی از مقاله
چکیده
اصل "امر به معروف و نهی ازمنکر" یکی از ارکان تعلیمات اسلامی است که به نص صریح متون اسلامی و گفته پیغمبر اکرم - ص - و ائمه معصومین - ع - عمل به این فریضه، امت اسلام را تبدیل به بهترین امت می نماید، باعث ایجاد و تقویت حکومت صالحان، اقامه فرایض دینی، گسترش قسط و عدل، و سامان یافتن امور می شود و اگر این فریضه از میان برود تمام تعلیمات اسلامی از میان رفته است؛ اگر این اصل منسوخ شود جامعه اسلامی به صورتی که باید وجود داشته باشد، هرگز وجود نخواهد داشت. تعاریف، شرایط، و مراتبی که از امر به معروف و نهی از منکر به جامعه معرفی شده است و تصویری که از این فریضه بزرگ در ذهن عموم مردم جامعه است در مقایسه با نتایج و پیامدهای بزرگ و با برکتی که طبق آیات قرآن و روایات در اثر عمل به این فریضه حاصل می شود، همیشه سوال برانگیز و پر ابهام بوده است؛ انتقاد صریح اندشمندان و عالمان دینی پیرامون چگونگی عمل به این فریضه و فقر دیدگاهها نسبت به آن مؤید این مدعاست. در این مقاله، پس از بررسی دیدگاه شهید مطهری در خصوص اصل امر به معروف و نهی از منکر به عنوان یک واجب شرعی و یکی از اصول خدشه ناپذیر تعلیمات اسلامی، نقش و جایگاه این اصل به عنوان یک مبنای شرعی قدرتمند جهت توسعه و گسترش امور خیر در جامعه اسلامی از منظر استاد شهید مطهری مورد بحث قرار گرفته است.
واژگان کلیدی: امر به معروف، نهی از منکر، خیر
بیان مسأله
متون دینی شرع مقدس اسلام، از آیات قرآن کریم گرفته تا فرمایشات ائمه معصومین - ع - مشحون از گزاره هایی است که مومنین را به انجام امور گوناگون موظف یا ترغیب می نماید. بعضی از این آموزه ها، نتایج دنیوی و یا اخروی عمل به تکالیف را معطوف به شخص انجام دهنده می نماید اما برخی دیگر از آموزه ها نیز جامعه را بهره مند از عمل به تکالیف می داند. پرداخت خمس و زکات و صدقه و وقف و امر به معروف و نهی از منکر ... می تواند وضعیت اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی جامعه را بهبود دهد. از میان فرایض متعدد دینی، اصل امر به معروف و نهی از منکر، اهمیت بسیار بالایی نسبت به سایر فرایض دارد. بررسی متون دینی نشان میدهد که عمل به این فریضه، امت اسلام را به بهترین امت تبدیل می نماید. عمل به این فریضه باعث ایجاد و تقویت حکومت صالحان، اقامه فرایض دینی، گسترش قسط و عدل، و سامان یافتن امور می شود. اصل امر به معروف و نهی از منکر اگر از میان برود تمام تعلیمات اسلامی از میان رفته است؛ اگر این اصل منسوخ شود جامعه اسلامی به صورتی که باید وجود داشته باشد، هرگز وجود نخواهد داشت.
علی رغم تأکید ویژه و منحصر به فرد بر این فریضه بزرگ که به تعبیر شهید ثانی کمر را می شکند، اندشه و عمل جامعه نسبت به این اصل نظام ساز حتی در دوره حکومت اسلامی بسیار پر ابهام و ضعیف بوده است. متأسفانه اصل امر به معروف و نهی از منکر در نظر جامعه ما از تعریف و حدود و شرایط و مراتب گرفته تا اجرای آن هم در سطح فردی و هم در سطح جمعی و به عنوان یک منبع و مرجع اصیل در تدوین و اجرای خط مشی های کلان دچار نقص و ضعف است. در این مقاله به فراخور موضوع و مجال، جایگاه اصل امر به معروف و نهی از منکر به عنوان یک مفهوم دینی که می تواند مبنای شرعی قدرتمندی در زمینه گسترش امور خیر ایجاد نماید، از منظر شهید مطهری مورد بررسی قرار گرفته است. از این رو در ابتدا به برسی مفهوم "خیر" پرداخته شده و پس از آن مفاهیم "امر به معروف و نهی از منکر" مورد بررسی قرار گرفته و سپس با بهره گیری از دیدگاه انتقادی شهید مطهری به بسط موضوع خواهیم پرداخت.
قبل از ادامه بحث، لازم به ذکر است که بررسی جایگاه اصل امر به معروف و نهی از منکر از منظر شهید مطهری از چند جهت دارای اهمیت است: اول اینکه ایشان در جایگاه یک عالم دینی آگاه و عالم به زمانه به بررسی موضوع فریضه امر به معروف و نهی از منکر پرداخته اند. دوم اینکه ایشان در زمره نظریه پرداز انقلاب اسلامی شمرده می شود و از این رو نظرات این عالم دینی در زمان پیروزی انقلاب اسلامی می تواند منبعی برای اندیشمندان حوزه و دانشگاه جهت ارائه مدل برگرفته از آموزه های دینی در اداره جامعه باشد. سوم اینکه معنا و مفهوم و اهمیت این فریضه در نظر شهید مطهری عمیق تر و کاربردی تر از نظرات سایر اندیشمندان علوم اسلامی که صرفاً از دریچه فقاهت بدان پرداختهاند، است. شهید مطهری ضمن بحث در زمینه فقهی این فریضه، به کارکردهای امر به معروف و نهی از منکر نیز توجه داشته، و با دیدگاهی شدیداً انتقادی، آنچه که در جامعه به عنوان امر به معروف و نهی از منکر معرفی می شود، و نیز شرایط اسف بار جامعه در عمل به این فریضه را مورد بررسی قرار داده است.
خیر الف - . خیر در لغت:
خَیر"" در زبان عربی از نظر لغت چند معنی دارد: میل کردن، خوبی، نیکی، نیک، خوب، خوب تر، مال و ثروت، عدالت و فضیلت - بهشتی، 1388، ص . - 27 اعمال خیر، یعنی کارهای نیک. خیر ضد شر است؛ زیرا همه به آن تمایل دارند. "خیر" هر چیز مرغوب و مورد پسند همگان است، مثل عقل، عدالت، فضیلت و آنچه سودمند باشد. به نظر می رسد این مفهوم اصلی در همه کاربردها لحاظ شده است. به مال دنیا از آن جهت خیر گویند که مورد رغبت و مورد میل است - ان ترک خیرا: اگر مالی بگذارد - . برگزیدن و انتخاب را اختیار گوییم، زیرا شیء برگزیده برای برگزیننده دلپسند و مرغوب است - آراسته، 1392، ص . - 12 از میان معانی لغوی ذکر شده در بالا، معنی لغوی "خیر" در آیات قرآن با توجه به عنوان نوشتار حاضر که در زمینه خیر و امر خیر در ایران می باشد "نیکی و نیک" می باشد. آیه 104 سوره آل عمران ناظر بر همین معنا و مرتبط با عنوان نوشتار می باشد: کُمْ أُمﱠهٌ" یَدْعُونَ إِلیَوَیَأالخْیرِعْرُوفِمُرُونَالْمُنکَرِوَبِالمیَنهَوْنَوَأُوْلعَنِئکَ هُمُ الْمُفْلِحُون".
خیر در اصطلاح:
در خصوص مفهوم خیر در ذیل آیه آیه 104 آل عمران مباحث زیادی مطرح شده است. یک - . برخی از مفسران منظور از خیر را اسلام می دانند. آیت االله جوادی آملی ذیل، به نظر برخی مفسران اشاره می نماید و بیان می کند کهسرّ تقدمدعوت به خیر بر امر به معروف و نهی از منکر آن است که دعوت به خیر یعنی دعوت به اسلام؛ امّا امر به معروف و نهی از منکر یعنی فرمان دادن به مسلمان برای انجام وظایف دینی و نهی او از ارتکاب گناهان - جوادی آملی، بی تا - .
دو - . خیر لفظ مجمل و امر به معروف و نهی از منکر تفصیل آن است. به اعتقاد ابن منیر، ذکر این دو فریضه بعد از دعوت به خیر، از باب ذکر خاص بعد از عام نیست، زیرا خیر مورد نظر در آیه کاملاً منطبق بر فعل مامور یا ترک منهی است و چیز دیگری وجود ندارد که ذکر این دو مورد به خاطر تمایزشان از دیگر مواردی باشد که عمومیت خیر شامل آنها می شده است.
سه - علامه طباطبایی در المیزان ذیل آیه 104 آل عمران، خیر را برابر با معروف و شر را برابر با منکر می داند. این قول در واقع با قول دوم تفاوتی ندارد گرچه فاقد نکته اجمال و تفصیل در آیه است.
چهار - . شهید مطهری علی رغم اینکه تعریف روشنی از مفهوم خیر ارائه نداده است؛ اما بررسی مجموعه آثار ایشان بویژه در زمینه امر به معروف و نهی از منکر - همانگونه که در ادامه خواهد آمد - بسیار نزدیک به نظر استاد خود، علامه طباطبایی، می باشد. ایشان خیر را برابر با معروف و شر را برابر با منکر می دانند. نکته مهمی که در آثار شهید مطهری قابل تأمل است تأکید اساسی ایشان بر دعوت مردم به خیر و معروف با اقدام عملی است؛ به نظر ایشان، در دعوت عملی به خیر و نیکی، به جای آنکه از زبان استفاده شود، می بایست نمونه عملی و عینی معرفی و ایجاد کرد. به تعبیر دیگر، ایشان بیشتر به معرفی یک مدل یا الگو از رفتار خیر و معروف اهمیت می دهند. شهید بهشتی نیز در کتاب "بایدها و نبایدها" ذیل عنوان "خیر" و "دعوت به خیر" بیان می نماید که عامل پیشرفت و گسترش دین اسلام از طریق دعوت به خیر به صورت عملی بوده است. بدین معنی مردم مشاهده می کردند که با دین اسلام عدالت، زندگی بهتر، خوبی و ... هست ولی در حکومتهای محلی سابق چنین چیزی نمی دیدند. با این نوع نگاه، شهید بهشتی ساختن یک جامعه کوچک نمونه اسلامی را چه برای داخل و چه برای خارج بهترین تبلیغ می داند - بهشتی، 1388، ص - 27 نکته قابل ذکر این است که اگر منظور از خیر همان معروف است، دوگانگی تعبیر به چه منظور صورت گرفته است و چرا در مورد اول
دعوت و در مورد دوم امر مطرح شده است. شاید بتوان دلیل تفاوت در تعبیر را توجه به بعد ایجابی و سلبی دانست که به صورت توامان در معروف و منکر مطرح هستند ولی خیر صرفاً ناظر بر بعد ایجابی است. این نکته را نیز از نظر نباید دور داشت که معروف و منکر اصطلاحی کاملاً شناخته شده در دین هستند و در مورد کاربرد آنها کاملاً عنایت وجود دارد؛ بنابراین، بسیار به جاست که وقتی دعوت به خیر مطرح می شود، مومنان به فعل معروف و ترک منکر توجه داده شوند. تفاوت در تعبیر دعوت و امر نیز روشن است؛ زیرا دعوت به خیر ماهیت تعلیمی دارد، بر خلاف امر به معروف و نهی از منکر . این نکته برخی مفسران متذکر شده و گفته اند :" در مرحله اول باید به خیر دعوت نمود و آنگاه است که نوبت به امر و نهی می رسد. پیش از دعوت شایسته، امر و نهی ای مطرح نیست" - آراسته،
امر و نهی الف - در لغت:
واژه امر معانی مختلفی دارد که دومعنای آن رایج تر است - آراسته، 1392، ص : - 16 یک - دستور و فرمان؛ نظیر این دو آیه قرآن :" انما امره اذا اراد شیأ ان یقول له کن فیکون فرمان او جز این نیست که چون چیزی را بخواهد بدو می گوید: باش! بی درنگ خواهد بود"، "امر تعبدو الا ایاه؛ دستور داده که جز او را نپرستید" امیر را از آن جهت امیر
