بخشی از مقاله
چکیده:
یکی از مهمترین دغدغههای هر فرد ایجاد شرایط مطلوب برای تأمین آینده و پیشگیری عواقب ناشی از حوادث ناخواسته به منظور دستیابی به آرامش است و بدون شک امروزه بیمه سازوکاری است که رسیدن به این مهم را فراهم میسازد؛ عمده فعالیت بیمهای در کشور ما بر عهده تأمین اجتماعی است که تنها پوششهای بیمهای به افراد را در بر میگیرد. هدف از ایجاد بیمههای اجتماعی، حمایت از کارگران و خانواده آنان در برابر کاهش شدید درآمدهای آنها میباشد. بنابراین بیمه اجتماعی برای مقابله با مخاطرات پیشبینی نشده شکل گرفته است. در این مقاله، با تحقیق بر زمینههای شکلگیری بیمه اجتماعی، به روش اسنادی و کتابخانهای جایگاه بیمه اجتماعی در حقوق موضوعه ایران بررسی گردید. یافتههای بهدست آمده نشان میدهد که قوانین مربوط به بیمه اجتماعی در کشور جزء حقوق عمومی بوده و با توجه به اسناد و قوانین مربوطه افراد شاغل، فعال و مزد و حقوقبگیر در زمره مشمولین بیمههای اجتماعی قرار گرفته و طبق قوانین مربوطه میتوانند از مزایای آن بهرهمند گردند.
واژگان کلیدی: بیمه اجتماعی، حقوق موضوعه، قانون اساسی، امنیت اجتماعی، رفاه اجتماعی
-1 مقدمه
بشر در طول تاریخ همواره در پی بهدست آوردن امنیت فردی و اجتماعی بوده است. در دنیائی پر از تلاطم و تهدیدهای گوناگون، افراد تلاش مینمایند خود و بستگان خود را در مقابل انواع خطرات اجتماعی و اقتصادی که زندگی آنان را به ویژه در دوران پیری مورد تهدید قرار میدهد محافظت نمایند. در چنین شرایطی، بیمههای اجتماعی نقش بسیار حساس و مهمی در تأمین امنیت رسمی و قانونی برای نیروی کار فعال جامعه به عهده دارد . از همان زمانی که انسان به صورت بسیار ساده و ابتدایی و در کوهها و غارها زندگی میکرد این احساس را خداوند در درون او ایجاد کرده بود که برای حفظ خود و حقوق مرتبط با آن باید راه حلی پیدا کند و جلو ضرر اعم از مالی و جانی را بگیرد. این دغدغه و بیم وارد آمدن خسارات مالی و جانی باعث شده که انسانها هر روز بهتر از روز قبل برای دفع ضرر و زیانهای احتمالی راه حلی را پیدا نمایند و جلو آن را بگیرند و یا این که تدابیری بیندیشند که در صورت بروز حوادث ضرر و زیان آن به وسایل دیگر قابل جبران باشد یا به عبارت دیگر راههای جبران خسارات تقویت شود. هر چند بیمه به معنای امروزی موضوعی است که نسبت به سایر مباحث اقتصادی عمر طولانی ندارد اما در دورانهای قدیم عملکرد و تدابیری توسط قدما وجود داشته که بیشباهت به بیمه به معنای امروزی نیست.
با رشد و پیشرفت تکنولوژی و ظهور ابزارهای جدید و تغییر سبک زندگی بشر، خطرات و آسیبهای ناشی از آن ایجاد شده و در لایههای زندگی افراد رخنه کرده است و بر اساس عقلانیت، فرد همیشه از خطر گریزان بوده و سعی داشته با روشهای مختلف در تأمین امنیت خود گام بردارد ابداع ساز و کار بیمه نیز بر همین اساس مییاشد،اصولاً هسته اصلی و نقطه شروع بیمههای اجتماعی بروز مخاطرات بوده است. بیمه اجتماعی برنامهای تعریف شده است که در آن ریسکها توسط یک سازمان عمومی یا دولتی جمع و توزیع میشود. این ساز و کار، قاوناً ملزم به فراهم نمودن مزایای مشخصی است و هدف آن تأمین مصالح عمومی جامعه و ایجاد تعادل نسبی بین طبقات اجتماعی است. بیمههای اجتماعی ماهیتی اجباری داشته و مبتنی بر همبستگی اجتماعی است و هر فرد به اندازه توان خود حق بیمه پرداخت و متناسب با نیاز دریافت میکند.
در کشور ما نیز نیاز به تأسیس تأمین اجتماعی از سالهای پیش احساس شده و سازمان تأمیناجتماعی با فعالیت عمده تحت پوشش قراردادن افراد جامعه با استفاده از خدمات بیمههای اجتماعی تأسیس شد. تاکنون بیش از نیمی از افراد جامعه تحت پوشش یکی از انواع بیمههای اجتماعی هستند. ولی هنوز تعداد زیادی از این افراد آگاهی و شناخت کافی از فعالیتها و خدمات بیمههای اجتماعی ندارند. بنابراین در ارتباط متقابل با آن نمیتوانند از مزایا و خدمات آن بهنحو احسن بهرهمند شوند. از طرف دیگر تعداد کثیری از افراد جامعه هنوز تحت پوشش هیچ بیمهای نیستند و از نظر رفاه اجتماعی اقتصادی در سطح نازلی قرار دارند.
مسأله بیمه اجتماعی و نحوه ارائه خدمات آن به افراد جامعه بخصوص کارگران و اقشار ضعیف جامعه مسألهای است که هدف اصلی تحقیق است. خطرات محیط کار و مواردی که برای افراد به طور ناخواسته پیش میآید، یا پیری و بیماری آنها را مجبور به مشارکت برای حل مشکلات میکندکه به نظر میرسد بهترین راهحل، شرکت در طرح بیمه اجتماعی است. مختصر سابقه تحقیقات و مقالات در مورد بیمه اجتماعی انجام شده که در آنها به این مسأله که بهطور کلی پایه اصلی تأمین اجتماعی را بیمه تشکیل میدهد پرداخته است. به طور کلی در این پژوهش بر آنیم که به جایگاه بیمه اجتماعی در حقوق موضوعه کشورمان بپردازیم و در این زمینهطبعاً مسائل متعددی مطرح میشود و این پرسش را میتوان عنوان نمود که آیا قوانین مربوط به بیمه اجتماعی در داخل کشور جزء حقوق عمومی است یا خصوصی و در نتیجه قابل اعمال بر همه ساکنین کشور است یا افراد خاصی را دربرمیگیرد؟ با عنایت به سؤالات بیان شده بر آنیم که با مطالعه و تحقیق در کتب، اسناد، مدارک، بخشنامهها، آئیننامه ها، دستورالعملها، مقالات و گزارشات اینترنتی موجود شناخت بیشتری در خصوص بیمه اجتماعی کسب نموده و چگونگی اعمال آنها و برخورداری از مزایا و حمایتهای موجود در قوانین و مقررات مربوطه را بررسی نمائیم. در بدو امر چنین به نظر می رسد قوانین مربوط به بیمههای اجتماعی در داخل کشور جزء حقوق عمومی است و افراد شاغل در بازار کار که توان تأمین حداقل معیشت زندگی خود را دارند در زمره مشمولین بیمههای اجتماعی قرار میگیرند.
-2 کلیات و سیر تاریخی بیمه اجتماعی
-1-2 بیمه اجتماعی چیست ؟
بیمههای اجتماعی یا بیمههای اجباری به بیمههای ناشی از قانون نیز معروف هستند که درمورد کارگران و اقشار کمدرآمد جامعه صدق میکند. قانونگذار برای اقشاری از جامعه که از یک سو نیروی تولیدی جامعه محسوب میشوند و ازسوی دیگر خود به فکر آینده و معیشت خود نیستند یا برای آینده خود نمیتوانند برنامه مناسبی داشته باشند، دولت را موظف کرده درجهت حمایت از آنها، بیمههای اجتماعی را برقرار کرده و این اقشار را زیر چتر این نوع بیمهها قرار دهد.
بیمه های اجتماعی یکی از ابزار و طرق پیشرفته و در عین حال رایج تأمین اجتماعی را تشکیل می دهد. دولتها با سازمان دهی موسساتی که به صورت اجباری از سوی کارفرما و کارگر مشارکت داده میشوند، با مخاطرات محتمل الوقوع تهدید کننده شاغلان مقابله نموده ضررهای آن را به نحوی جبران می نمایند. اداره این قبیلتشکّلها به صورت مستقل و با مشارکتمادّی فرد ذیربط از طریق پرداختحقّ بیمه به عمل آمده به همان صورت تدوام پیدا میکند. این نوع بیمه با حمایتمادّی کارفرمایان، کارگران و دولت تحقق مییابد و ویژگی مهم آن مشارکت خود ذی نفع است که این امر به نوبه خود تکیه گاه مهم »تأمین اجتماعی « در یک کشور است. - مجتهدی، - 1388 بیمه اجتماعی یکی از مهمترین راهبردهای تأمین اجتماعی است که به وسیله دولت و به طور اجباری برای بخشی از جامعه عمدتاً - اقشار مزد و حقوق بگیر - اجرا میشود. این نوع بیمه به صورت اجباری و یا مشارکت کارفرمایان، کارگران و دولت، با اتکاء به حق بیمههای دریافتی اداره میشود. - کریمی، - 1386
بیمههای اجتماعی ماهیتی اجباری داشته و مبتنی بر همبستگی اجتماعی است و هر فرد به اندازه توان خود حق بیمه پرداخت و متناسب با نیاز دریافت میکند. ماهیت اجباری و بین النسلی بیمههای اجتماعی ایجاب میکند تا علاوه بر بیمهگر و بیمهگذار نقش سومی نیز وارد شود که همان دولت است که به عنوان ناظر و امین در بیمههای اجتماعی دخیل است. در واقع دولت تلاش میکند تا اثرات مثبت این بیمهها را در سطح جامعه گسترش دهد. نکته دیگر آنکه، بیمههای اجتماعی مبتنی بر اصل سه جانبهگرایی میباشند. یعنی، مثلث دولت، کارفرما و بیمهگزار بر فرایندهای مدیریت و جریان امور بیمههای اجتماعی نظارت میکنند.
با توجه به اینکه افرادغالباً، به تعهدات کوتاه مدت بیمهها مانند درمان گرایش دارند لذا دولت میکوشد تا با اجباری نمودن بسته خدمت جامع بیمههای اجتماعی شامل بیمه درمان و بیمه بازنشستگی و از کار افتادگی، مردم را ملزم نماید تا تعهدات بلند مدت بیمههای اجتماعی مانند خدمات دوران سالمندی و بازنشستگی را نیز خریداری نمایند. مهمترین خدمات ارائه شده به بیمهشدگان در این نظام، ارایه بیمههای اجتماعی در قالب پرداختهای انواع مستمری بازنشستگی، از کارافتادگی، بازماندگی، بیکاری، غرامت نقص عضو، کمک بارداری و ... و ارایه بیمه خدمات درمانی است. بیمههای اجتماعی از توافقهای اجتماعی تبعیت میکنند و چارچوب قانونی آن بجای شرایط فردی، بر ملاحظات عمومی و اجتماعی مبتنی است.
-2-2 اجباری بودن بیمه اجتماعی
بیمههای اجتماعی اجباری هستند یعنی اراده و خواست بیمه شده در آن، دخالت جدی ندارد. در این نوع بیمه، طبقاتی از جامعه بر اساس قانون، تحت پوشش بیمه اجتماعی قرار میگیرند. دخالت آمرانه دولت در مناسبات بین کارگر و کارفرما، زمینه شکلگیری این ویژگی را در بیمههای اجتماعی فراهم میآورد. البته اثبات این ویژگی برای بیمه اجتماعی به معنای نفی آن از همه انواع بیمههای خصوصی نیست، زیرا برخی از بیمههای خصوصی مانند بیمه مسئولیت حوادث ناشی از وسائط نقلیه نیز اجباری میباشد.
قانون تأمین اجتماعی مصوب 1354، افرادی را که به هر عنوان در مقابل دریافت مزد یا حقوق کار میکنند، مشمول قرار داده و بر اساس مواد مختلفی از قانون منجمله ماده 30، 34، 36 و... کارفرما مکلف است حق بیمه مقرر را از دستمزد و یا حقوق و مزایای کارگر کسر و به اضافه
