بخشی از مقاله
چکیده
صله رحم در آموزه های وحیانی دین مبین اسلام از اهمیت شایانی برخوردار است و به عنوان واجب از آن یاد شده است به گونهای که به هیچ وجه ودر هیچ موقعیتی نظیر فاسق بودن یا غیر مسلمان بودن خویشاوند قابل فروگذاری نیست. این مهم علاوه بر جنبههای شرعی و مذهبی بر روح و روان انسان نیز تاثیرگذار است و نیازهای روحی انسان مانند نیاز به محبت، نیاز به عزت نفس، نیاز به احساس امنیت را برآورده میکند. پژوهش حاضر از نوع توصیفی- تحلیلی با روش کتابخانهای به جستجو درباره جایگاه صله رحم در اسلام و آثار روحی و روانی آن بر انسان میباشد.
واژگان کلیدی: صله رحم، نیاز روحی ، قرآن ، روایات، اسلام
مقدمه
دین مبین اسلام که اکمل ادیان است و برای تمام ابعاد زندگی بشر ، اعم از ابعاد جسمی و روحی انسان دستورات خاص داردو تأکیدات فراوان بر صله رحم و منع قطع آن بیان کرده است. تا آنجا که صله رحم در رتبه دوم ، پس از دعوت به تقوای الهی قرار گرفته است: »و ازخدایی بپرهیزید که - همگی به عظمت او معترفید و - هنگامی که چیزی از یکدیگر میخواهید نام او را می برید، - و نیز - از خویشاوندان خود - یعنی قطع ارتباط با آنها - پرهیز کنید، زیرا خداوند مراقب شما است. - « نساء - 1 / وهمچنین قاطع رحم در سوره محمد ، آیات 22و 23 مورد لعن و نفرین خداوند قرار گرفته است.بررسی روایات ائمه - ع - هم حکایت از لزوم و ضرورت آن دارد. به عنوان نمونه پیامبر اسلام - ص - صله رحم را از بزرگوارانه ترین اخلاق ها معرفی نمودهاَکْرَمُ،میفرمایند:اَخلاقِ» النَّبیالصِّدّیقینَوَ وَ الشُهَداءِلِحینَوَالصّا التَّزاوُرُفِی اللّه - «تمیمی مغربی، دعائم الاسلام، 1385ق،ج 2،ص - 106 - بزرگوارانهترین اخلاق پیامبران،صدیقین - انسانهای راستین - شهدا و صالحین، دیدار یکدیگر برای خداست. - همچنین پاداش صله رحم با جان و مال را برابر با پاداش یکصد شهید اعلام می نمایند. - صدوق ،من لایحضره الفقیه 1413ق ، ج4 ، ص - 16 ودرجایی دیگر نیز ثواب آن را چندین برابر صدقه بیان می فرمایند. - همان ،ج2 ، - 377
از سوی دیگر انجام این فریضه الهی باعث تعالی روح و روان انسان میگردد. کارل راجرز یکی از نیازهای انسان را حرکت در جهت رشد و تغییرات مثبت میداند و بر این باور است که انسان گرایش به شکوفایی کلیه ظرفیتهای خود دارد. - جمعی از نویستدگان، زمینه روانشناسی هیلگارد و اتکینسون، ص - 367 این مهم هم در سایه ارتباط با دیگران میسر است. همچنین آبراهام مزلو از اعنماد به نفس، عزت نفس و محبت به عنوان نیازهای روحی روانی انسان یاد میکند. - همان، ص - 369 تامین این نیازها در ارتباط انسان با دیگران و محبت میان آنان که در اسلام به آن صله رحم گفته میشود قابل دستیابی است.ازجمله سؤالات اصلی این پژوهش اینست که نقش صله رحم درهندسه زندگی اسلامی چیست وچه آثاری بر روح و روان انسان ایجاد میکند؟ فرض اینست که صله رحم با رعایت شرائط و حدودی که در دین مبین اسلام بیان شده ضامن تعالی روحی انسان و سعادتمندی دنیا و آخرت او میشود.
مفهوم شناسی .1 صله
کلمه صله ،مصدر باب - وصل،یصل - است که در اصل - وصل - بوده و در لغت به معنای علاقه و ارتباط و همبستگی می باشد و در اصطلاح عبارتست از احسان و نیکی با نزدیکان و بستگان - خراسانی ، شرح تبصره المتعلمین ،بی تا ،ج2، ص - 124و همچنین به معنای اتحاد و عدم الانقطاع نیز آمده است. - عبدالرحمن ،معجم المصطلحات و الالفاظ الفقهیه، بی تا ،ج1، ص - 53
.2 رحم
کلمه رحم در لغت به معنای اقارب و نزدیکان است - ابن عباد ، المحیط اللغه ، 1414ق ،ج3 ،ص95 وجوهری ، الصحاح، 1410 ق ،ج5 ، - 1929که البته نزدیکانی را شامل می شود که از طریق نَسَب یعنی رابطه خونی باهم خویشاوند هستند زیرا کلمه رحم در اصل رحم زن است که از باب استعاره به قرابت اطلاق شده است ، یعنی کسانی که از رحم هایی خارج شده اند که با هم در
نَسَب مشترکند - ابن راغب ، مفردات الفاظ قرآن ،1412ق ،ص347 و ابن منظور،لسان العرب،1414ق ، ج12 ،ص - 232 بنابراین در تعریف اصطلاحی رحم خویشاوندان سببی و رضاعی وارد نمی شوند و البته برخی از فقهاء ضابطه ی ارث بَری را ملاک رحم بودن ذکر کرده اند و معتقدند رحم ، خویشاوندانی هستند که از یکدیگر ارث می برند . - خویی ، صراط النجاه ، 1416ق ،ج1 ،ص - 433 بنابراین صله رحم در اصطلاح فقهی عبارتست از ایجاد و حفظ ارتباط با خویشاوندان و اقارب نَسبی .
اهمیت صله رحم از منظر اسلام
صله رحم به عنوان یکی از مهمترین آموزه های اخلاقی ، اجتماعی اسلام همواره مورد تأکید قرار گرفته و نقطه مقابل آن یعنی قطع رحم ، مذموم واقع شده است و از گناهان کبیره محسوب می شود. - امام خمینی ، تحریرالوسیله ،ترجمه ، 1425ق ،ج1 ،ص499 و بهبهانی ،مقامع الفضل ، 1421ق ،ج2 ،ص - 263در بررسی منابع اصلی احکام - آیات و روایات - موارد بسیاری در زمینه صله و قطع رحم یافت می گردد که خود بیانگر اهمیت ویژه این موضوع است. خداوند متعال در آیه 177سوره بقره می فرماید : » نیکوکاری آن نیست که روی خود را به سوی مشرق و ]یا [ مغرب بگردانید بلکه نیکی آن است که کسی به خدا و روز بازپسین و فرشتگان و کتاب ]آسمانی[ و پیامبران ایمان آورد و مال ]خود[ را با وجود دوست داشتنش به خویشاوندان و یتیمان و بینوایان و در راهماندگان و گدایان و در ]راه آزاد کردن [ بندگان بدهد« در این آیه انفاق مال به خویشاوندان که یکی از موارد صله رحم است ، جزء مصادیق نیکوکاری بیان شده است . همچنین در سوره بلد آیات 10 الی 16 یکی از تکالیف انسان رسیدگی به یتیم خویشاوند معرفی گردیده است .
در روایات نیز در مورد اهمیت این موضوع روایات فراوانی یافت میشود به عنوان نمونه:پیامبر اسلام - صلّی لّهال علیه و آله - در وصیت خود به حضرت علی - علیه السلام - می فرمایند : » خداوند متعال می فرماید : سوگند به عزت و جلالم که هرگز دائم الخمر و کسی که قطع رحم کند ، به بهشت نخواهد رفت. - شیخ صدوق ، من لایحضره الفقیه ، 1413ق،ج4،ص - 356و در برخی از روایات اشاره شده قاطع رحم افزون بر اینکه وارد بهشت نمیشود بوی آن را نیز از فاصله هزار ساله استشمام نمیکند. - کلینی ،کافی ،1407ق، ج11، ص - 450در سخن دیگر پیامبر صلی االله علیه و آله فرمودند »: پروردگارم هفت چیز را به من سفارش فرمود: اخلاص در نهان و آشکار، گذشت از کسی که به من ظلم نموده، بخشش به کسی که مرا محروم کرده، رابطه با کسی که با من قطع رابطه کرده، و سکوتم همراه با تفکّر و نگاهم برای عبرت باشد.« - کنزالفوائد ج2 ، ص - 11 اهمیت صله رحم تا بدانجاست که آن حضرت می فرمایند : » از خویشاوند خود مبُر، گرچه او از تو ببرد. - « الجعفریات ، ص188 و نوری، مستدرک الوسائل، 1408، ج15 ، ص - 183فقهاء نیز علاوه بر مذمت قطع رحم ، برخی آنرا را عملی احمقانه تعبیر نموده اند . - شیخ صدوق ،من لا یحضره الفقیه ،1413ق ،ج4،ص - 113صله رحم به عنوان یک فضیلت اخلاقی ، اجتماعی از جمله فرائضی است که برای آن فواید و آثارحسنه ی بسیاری ، هم برای زندگی دنیوی و هم زندگی اخروی افراد ، بیان گردیده است . در ذیل به بیان برخی از این موارد پرداخته می شود :
آثار صله رحم بر تامین نیازهای روح و روان انسان
