دانلود مقاله جایگاه صله رحم در سبک زندگی اسلامی و راهکارهای مقابله با ضعف در صله رحم از منظر آموزه های اهل بیت ( علیه السلام )

بخشی از مقاله

مقدمه

»صله« بهمعنای عطا، احسان، دهش و جایزه است و معنای مصدری آن پیونددادن، نیکی و عطاکردن و ارتباطبرقرارکردن

میباشد (فرهنگ عمید،.(1389 همچنین »صله« در لغت به معنای احسان و دوستی آمده است و مراد رَحِماز«»، خویشاوندان

و بستگان میباشد (لغت نامه دهخدا،.(1393

در جای دیگر، در اصطلاح، صله رحم به معنای محبت و سلوک داشتن با خویشان و نزدیکان آمده است (المنجد،ج2،ص .(2188 در فضیلت و اهمیت آن در آموزه های اسلامی می توان به این حدیث پیامبر اسلام(ص) اشاره کرد

که فرمودند:رحمت» خداوند بر مردمی که در میان آنها قطع کننده رحِم باشد، فرود نمیآید« (ری شهری و همکاران،1390،ج

12، ص .(383 و از قطع و ضعف در ادای آن از زمره گناهانی است که آثار عقوبت دنیوی علاوه بر عقوبت اخروی به همراه

دارد:پیامبر» خدا صلی اللّه علیه و آله هیچ گناهیبه اندازه قطع رحِم و خیانت و دروغ، سزامند آن نیست که خداوند، علاوه بر کیفر اخروی، مرتکب آن را در همین جهان نیز به زودی کیفر دهد« (همان).

با توجه به آثار ژرف صله رحم در حوزه فردی و اجتماعی و زندگی دنیوی و اخروی انسان، آیات قرآن به طور گسترده بر آن تأکید ورزیده و اهمیت آن را گوشزد کرده اند. در آیات قرآن، کسانی را که قطع صله ارحام می کنند، در شمار
اللﱠهِ مِن بَعْدِ»زیان مِیثَاقِهِکاران«قراردادهوَیَقْطَعُونَاست:" مَا أَمَرَ اللﱠهُ بِهِ أَن یُوصَلَ وَیُفْسِدُونَ الأَرْضِفِی

ولَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونٌَ".

از امام صادق (ع) درباره مفهوم »آنچه را خدا به پیوستنش فرمان داده« که در این آیه آمده است، پرسیده شد؛ ایشان

فرمود: »مراد از امر خدا، صله رحم است و تأویل دیگر آیه، ارتباط شما با امامان معصومین است.« امام سجاد (ع) نیز در نصیحت خویش به فرزندان، آنها را از هم نشینی با چند گروه منع می کند که یکی از آنها، کسی است که روابط خویشاوندی را قطع کرده است؛ زیرا آنان در آیات قرآن مشمول لعنت الهی قرار گرفته اند: »بپرهیز از هم نشینی با »قاطع رحم« که من او را در سه جایفَهَلْقرآن،لعنتعَسَیْتُمْشدهیافتم« آنجإِنا کهتَوَلﱠیْتُمْخداوندمیفرمایأَند: "تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَتُقَطﱢعُوا
عَنَهُمُأَرْحَامَکُمْاللﱠهُفَأَصَمﱠهُمْ- وَأَعْمَی أَبْصَارَهُمٍْ".

در روایات از »صله رحم« به بهترین اعمال پس از ایمان، اولین سخنگوی روز قیامت و بهترین خصلت مؤمن یاد شده است. از سوی دیگر، نکوهش های شدیدی بر ترک پیوند با خویشان آمده که نشان دهنده اهمیت فوق العاده این مسئله در اسلام است. علت اینکه اسلام نسبت به نگهداری و حفظ پیوند خویشاوندی این همه پافشاری کرده، اینست که همیشه برای

اصلاح، تقویت، پیشرفت، تکامل و عظمت بخشیدن به یک اجتماع بزرگ، چه از نظر اقتصادی یا نظامی و چه از نظر جنبههای

معنوی و اخلاقی، باید از واحدهای کوچک آن شروع کرد، با پیشرفت و تقویت تمام واحدهای کوچک، اجتماع عظیم خود به

خود، اصلاح خواهد شد.

اسلام برای عظمت مسلمانان از این روش به نحو کاملتری بهرهبرداری نموده است. دستور به اصلاح واحدهایی داده که معمولاً افراد از کمک و اعانت و عظمت بخشیدن به آن روگردان نیستند، زیرا تقویت بنیه افرادی را توصیه میکند که خونشان

1 - سوره بقره، آیه .27

2 - سوره محمد، آیات 22 و .23

3

در رگ و پوست هم در گردش است، اعضای یک خانوادهاند و پیداست هنگامی که اجتماعات کوچک خویشاوندی، نیرومند شد، اجتماع عظیم آنها نیز عظمت مییابد و از هر نظر قوی خواهد شد(مکارم شیرازی، 1372،ج.(184 :1

برای شکافتن بیشتر اهمیت صله رحم در قرآن توجه به آیات زیر مهم است:

ْأَلْبابِ الﱠذِینَالف:صاحبانیوفُونَعقلبِعَهْدِواندیشهإِنﱠمااند اللﱠهِیتَذَکرُ»وَ لا ینْقُضُونَ الْمِیثاقَ وَ الﱠذِینَ یصِلُونَ ما أَمَرَ اللﱠهُ

َ یخْشَوْنَ رَبﱠهُمْ وَ یخافُونَ سُوءَ الْحِسابِ؛ تنها صاحبان اندیشه متذکر میشوند. آنها که ... و آنها که پیوندهایی را

که خدا به آن امر کرده است برقرار میدارند.ٌ ب: عاقبت نیک سرایأُوْلَئِکدیگرازآنآنهاستلَهُمْ...» عُقْبَی الدَّارِ «ٍ و به تعبیر دیگر »صله رحم کنندگان« جزء عاقبت به

خیرها خواهند بود، چون »عقبی« به معنی عاقبت و پایان کار است خواه خیر باشد یا شر،ولی با توجّه به قرینه حال و مقال

منظور در آیه فوق عاقبت خیر است (مکارم شیرازی،1372،ج .(192 :10

پ: بهشت جاویدان: جایگاه آنها و پدران، همسرانجَنﱠاتُوفرزندنصالحعَدْنٍآنهاخواهدیدْخُلُونَهابود،» وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ هِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرﱢیاتِهِمْ«َ لائِکهُ یدْخُلُونَ:فرشتگانعَلَیهِمْبهآنهاخوشمِنْآمدکلﱢمیگویند:بابٍ » سَلامٌ عَلَیکمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدﱠارِ؛ و

فرشتگان از هر دری بر آنان وارد میگردند. (و به آنها میگویند) سلام بر شما به خاطر صبر و استقامتتان، چه پایان و عاقبت

خوبی«ُ.

ت: رعایت پدر و مادر به عنوان یکی از مصادیق بارز »ارحام« تا لاسرحدتُشْرِکواتوحیدخداوند:بِهِ شَیئاً» وَ بِالْوالِدَینِ

إِحْساناً؛ چیزی برای خدا شریک قرار ندهید و به پدر و مادر احسان کنید«ِ

ث: رعایت »بستگان« که از »ارحام« محسوب میشوند، در ردیف ایمان به خدا و پیامبران و فرشتگان و معاد که همه از تُوَلﱡوا وُجُوهَکمْمصادیقبرّ»قِبَلَ«ونیکیالْمَشْرِقِبهحسابآمدهاند:وَ» الْمَغْرِبِ وَ لکنﱠ الْبِرﱠ مَنْ آمَنَ بِاللﱠهِ وَ الْیوْمِ

َ الْکتابِالآخِرِوَالنﱠبِیینوَالْمَ وَ آتَی الْمالَ عَلی حُبﱢهِ ذَوِی الْقُرْبی...؛ نیکی آن نیست که رویتان را به سوی مشرق و مغرب آورید، بلکه نیکی آن است که کسی به خداوند و روز بازپسین و فرشتگان و کتابهای آسمانی و پیامبران ایمان داشته باشد و مال را با وجود دوست داشتن به خویشاوندان و... ببخشد«ّ

ج: شایستگیوَإِذا»ارحامحَضَرَ«غیروارثالْقِسْمَهَبرایشرکت درأُولُوامالارثی:الْقُرْبی» وَ الْیتامی وَ الْمَساکینُ فَارْزُقُوهُمْ

َ قُولُوا لَهُمْ قَوْلاً مَعْرُوفاً« چون خویشاوندان (غیر از ورثه) برای تقسیم (ترکه) حضور یابند، از آن به چیزی ایشان را بهرهمند سازید و با ایشان با زبان خوش سخن بگویید.ْ

1 .سوره رعد،آیه .21

2 .سوره رعد، آیه .22

3 .سوره رعد، آیه .23

4 .سوره رعد، آیه .24

5 .سوره انعام، آیه .151

6 . سوره بقره، آیه .177

7 . سوره نساء، آیه .8

4

چ: از طرف دیگر »قطع« صله رحم موجب ناخشنودی حقتعالی و دوریفَهَلْازرحمتعَسَیتُمْاوخواهدبودإِنْ...» تَوَلﱠیتُمْ أَنْ فْسِدُواقَطﱢعُوافِیأَرْحامَکمْالأَرْضِ أُولئِکوَتُ الﱠذِینَ لَعَنَهُمُ اللﱠهُ...؛ و پیوند خویشاوندانشان را بگسلید. اینان کسانی هستند که

خداوند لعنتشان کردهٌ

ح: »قطع« صله رحم همردیففَهَلْبافسادعَسَیتُمْدرزمینبشمارإِنْآمدهتَوَلﱠیتُمْاست:» أَنْ تُفْسِدُواأَرْضِفِی وَالْ تُقَطﱢعُوا

أَرْحامَکمْ...؛ اگر (از این دستورها) رویگردان شوید، جز این انتظار میرود که در زمین فساد و قطع پیوند خویشاوندی کنید؟«ٍ

خ: حدود شرعی »صلهرحم» :«صله رحم« نباید انسان را از حد و مرز »توحید« و »اطاعت حق« بیرون ببرد، قرآن کریم لامیتَجِدُفرماید:» قَوْماًْمِنُونَیبِاللﱠهِالْیوْمِوَالآخِرِیوادﱡونمَنْحَادﱠاللﱠهَرَسُولَهُوَلَوْکانُواآباءَهُمْأَبْناءَهُمأَوْإِخْوانَهُمْأَوْأَوْ

َ فِی عَشِیرَتَهقُلُوبِهِمُمالأُولئِکْإِیمانکتَ وَ أَیدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ...؛قومی نیابی که به خداوند و روز بازپسین ایمان داشته باشد و با

کسانی که با خداوند و پیامبر او ـ صلی االله علیه و آله ـ مخالفت میورزند دوستی کنند ولو آنکه پدرانشان یا فرزندانشان یا

برادرانشان یا خاندانش باشند. اینانند که (خداوند) در دلهایشان نقش ایمان نگاشته است و به فیض از جانب خویش استوارشان داشته است.َ

.1 آثار صله رحم

با تأملی در آثار صله رحم در آیات و روایات درمی یابیم که بخشی از آثار و برکات این مسئله در حوزه فردی و بخشی

از آنها در حوزه اجتماع مطرح می شود، همچنانکه پاره ای از این آثار در دنیا و پاره ای در آخرت نصیب انسان می گردد.

»صله رحم« مانند دیگر فضایل اخلاقی درجه های متفاوتی دارد و با حداقل ارتباط که همان رفت و آمد خانوادگی یا سلام

کردن است، آغاز می شود و با مهرورزی بیشتر از طریق رفع مشکلات و نیازمندی های خویشان به وسیله همکاری و مشارکت در زمینه های مختلف و کمک های عاطفی، مالی و جانی تکامل می یابد. بدیهی است به میزان تقویت و گسترش این ارتباطات در عمق و سطح، آثار و برکات وسیع تری نصیب فرد و جامعه می شود.

»باید گفت اسلام روی مسأله وحدت و انسجام خیلی سرمایهگذاری میکند به همین جهت وحدت را چند مرحلهای کرده

است، مرحله اوّل وحدت در خانواده و مرحله دوم وحدت در بین فامیلها و مرحله بعد وحدت در کل مؤمنان و جامعه

اسلامی است. چراکه همیشه برای اصلاح، تقویت و پیشرفت جامعه، وحدت، از ضروریّات است؛ و با پیشرفت و تقویت تمام واحدهای کوچک، اجتماع عظیم، خود به خود اصلاح خواهد شد. وحدت هزینه زیادی لازم دارد، در صورتی که تفرقه با یک سوء ظن حاصل میشود.

اهمّیت صله رحم تا حدّی است که پیامبر اکرم صلیصِلَهُااللهعلیهالرﱠحِمِوآلهمیفرماید:تَعْمُرُ» الدﱢیارَ وَ تَزِیدُ فی

الأعمارِ و إن کانَ أهْلُها غَیْرَ أخیارٍ « پیوند با خویشاوندان شهرها را آباد میسازد، و بر عمرها می افزاید، هر چند انجام دهندگان آنصِلْازنیکانرَحِمَکَنباشند.ونیز وَلوامام صادقبِشَرْبَهٍ(ع)میفرماید:مِن» ماءٍ، و أفْضَلُ ما یُوصَلُ بِهِ الرﱠحِمُ کَفﱡ الأذی

عنها« پیوند خویشاوندیخویش را حتّی با جرعهای از آب محکم کن و بهترین راه برای خدمت به آنان اینست که (لااقل) از

تو آزار و مزاحمتی نبینند)«مکارم شیرازی،.(1392

. 1 سوره محمد، آیات 22 و 23

. 2 سوره محمد، آیه 22

. 3 سوره مجادله، آیه 22

5

ذکر آثاری که پس از این اشاره می شود، چنین تصوری را برای خواننده ایجاد نکند که با حفظ حداقل ارتباط خویشاوندی بتوان به تمام این برکات دست یافت.
1، .2 آثار فردی صله رحم

1، 2، .1 آثار دنیوی

• افزایش عمر : در متون اسلامی به دو گونه اجل اشاره شده است (مجلسی،1403،ج.(139 :5 قرآن کریم می

فرمایدثُمﱠ:»قَضیأَجَلًاأَجَلٌوَمُسَمعِنْدَهُی«ٌ سپس مدتی مقرر داشت و اجل حتمی نزد او است؛ یعنی انسان یک اجل مبهم

دارد و یک اجل مسمی و متعین، که در نزد خدا است و در او تغییری حاصل نمیشود. شاهدش، کلمه »عنده« است. از طرف دیگر »ما عنداالله باق«ٍ و این همان اجل محتوم است که در قرآن بدان اشاره شده است: ...»هنگامیکه اجل آنها فرا رسد، و

فرمان مجازات یا مرگشان صادر شود، نه ساعتی تأخیر میکنند، و نه پیشی میگیرند«َ

اگر این مطالب را به آیه دیگری که میفرماید: »خداوند هرچه را بخواهد محو، و هرچه را بخواهد اثبات میکند؛ و امّ" الکتاب" ]لوح محفوظ[ نزد او است!«ُ ضمیمه کنیم، به دست میآوریم که اجل مسمی، همان چیزی است که در »ام الکتاب« نهاده شده و غیر مسمی همان است که در »لوح محو و اثبات« نوشته شده است.

»ام الکتاب« قابل انطباق بر حوادث ثابت در عین است؛ یعنی حوادث از جهت استنادش به اسباب عامهای که از تأثیر،

تخلف نمیورزد، و »لوح محو و اثبات«، قابل انطباق است بر حوادث از جهت استنادش به اسباب ناقصهای که چه بسا آن

را »مقتضیات« مینامیم که ممکن است با موانعی همراه گردند و از تأثیر باز داشته شوند؛ لذا گاهی اجلمسمّی و غیر

مسمّی با هم موافقاند و گاهی مخالف و آن اجلی که واقع می شود اجلمسمّی است(طباطبایی، 1417ق،ج.(10-8 :7

به هرحال، اجل معلق این قابلیت را دارد که به تأخیر بیفتد، و در اثر موانعی از تأثیر باز داشته شود؛ لذا اگر در روایاتی مشاهده میکنیم که میفرمایند با انجام فلان کار و عمل، عمر آدمی زیاد میشود، اشاره بدین نکته دارند که عمل مذکور، مانعی برای تحقق اجل معلق است.

در روایتی می خوانیم: »مردمی که بواسطه کارهای خوبشان زندگی میکنند، بیشتر از کسانی هستند که به عمر طبیعیشان

زندگی میکنند و مردمی که بواسطه گناهانشان می میرند، بیشتر از کسانی هستند که به اجلشان می میرند)«مجلسی،1403ق، ج.(140 :5

گاهی بیان میشود که صدقه از اجلمعلّق جلوگیری میکند و عمر آدمی را زیاد مینماید و گاهی هم گفته میشود که

صله رحم باعث عمر طولانی میشود. در اینگونه موارد مکانیزم دقیق اضافه شدن عمر برای ما معلوم نیست؛ شناخت دقیق

آن مربوط به علم و اراده خداوند است؛ خداوند می تواند با روشهای گوناگون به عمر افراد بیفزاید. به عنوان نمونه از وقوع

. 1 سوره انعام، آیه 2

. 2 سوره نحل، آیه 96

. 3 سوره یونس، آیه 49

. 4 سوره رعد، آیه 39

6

تصادفی که برای او مقدر شده بود جلوگیری کند یا ممکن است در صله رحم با دیدن و ملاقات فامیل انرژی مثبت به انسان وارد شود و این انرژی باعث نشاط و انبساط روحی شده و همین امر باعث طولانی شدن عمر گردد.

خداوند متعال برای هر امتی، عمری مشخص لِکُلﱢقرارداده است:أُمﱠهٍ» أَجَلٌٌ.« البته آن را مشروط به عواملی ساخته

است تا زیادت و نقصان پذیرد. بعبارت دیگر، بخشی از عمر آدمی، عمر حتمی و قطعی اوست که به آن »اجل محتوم« گویند

و بخشی دیگر، عمر موهبتی الهی است که آن را در ازای عمل به قوانینی که خود مقرر داشته است، به بندگانش عطا می کند.

همانگونه که یک سلسله عوامل مادی نظیر تغذیه صحیح، رعایت بهداشت، دوری از هیجان های مداوم و... مایه افزایش عمر معرفی میشود و خداوند این خواص را در آنها قرار داده است، عواملی نیز وجود دارند که هرچند ارتباط ظاهری آن با

طول عمر برای ما چندان روشن نیست، ولی در روایات روی آن تأکید شده است.

امام صادق(ع) می فرماید: "من چیزی مؤثرتر از صله رحم برای زیادتی عمر نمی شناسم. گاهی کسی که تنها سه سال به

پایان عمرش باقی است، صله رحم می کند و خداوند به برکت آن، سی سال بر عمر او می افزاید و عمر او تا سی و سه سال دراز می گردد و گاه کسی که سی و سه سال به پایان عمرش باقی است، ولی قطع رحم می کند و خداوند سی سال از عمر او را کاهش می دهد و سه سال پس از آن، مرگ او فرا می رسد".

علی بن حمزه مروزی که یکی از شیعیان، دوستان و شاگردان معروف امام کاظم(ع) بود، همراه یعقوب زید مغربی برای

انجام حج به مکه مسافرت کرد. آنان در مسجدالحرام به حضور امام کاظم (ع) رسیدند. امام به یعقوب فرمود: آیا در فلان منزل

با برادرت نزاع کردید و به یکدیگر فحش دادید؟ یعقوب گفت: آری. امام فرمود: به برادرت بگو بر اثر قطع رحم، عمرت

کوتاه شد و از این سفر برنمی گردی. یعقوب گفت: من هم به او فحش دادم، آیا عمرم کوتاه می شود؟ امام فرمود: »خداوند

بیست سال دیگر بر عمر تو می افزاید؛ زیرا تو در راه بازگشت، به عمه ات خدمت کردی. اگر در برابر آن قطع رحم که نسبت به برادرت کردی، این وصل رحم نبود، عمر تو نیز کوتاه می شد و از این سفر به وطن بازنمی گشتی؛ زیرا قطع رحم، عمر سی ساله را به سه سال و صله رحم، عمر سه ساله را سی و سه سال می کند.«

• افزایش روزی و رفع فقر: از دیگر کارکردهای صله ارحام، جلب رزق الهی و نعمت های خداوندی است. رسول خدا صلی االله علیه و آله می فرماید: "هرکس برای من یک چیز را ضمانت کند، من چهار چیز برای او ضمانت می کنم. صله

رحم کند تا خداوند او را دوست بدارد. روزی اش را توسعه دهد، عمرش را زیاد کند و او را به بهشت وارد کند".

امام سجاد(ع) نیز درباره نیکی، صدقه پنهانی و صله ارحام می فرماید: »عمر را زیاد می کند و فقر را از بین می برد.«

اساساً »صله ارحام« یکی از مصداق های تقوای الهی و عمل به فرمان های اوست. خداوند به تقوا پیشگان وعده نعمت و رزق

مَن یَتﱠقِ اللﱠهَرادادهیَجْعَلاستازجاییلﱠهُکهمَخْرَجاًگماننمیبرند:وَ» یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لَا یَحْتَسِبٍُ.«