بخشی از مقاله
چکیده :
از دیدگاه مکتب کلاسیک که مولود عصر روشنفکری و حرکتهای فلسفی قرن 18 است، انسان با اراده کامل و با سنجش سود و زیان نتایج اعمال خود مرتکب جرم می شود و لذا به اقتضای عدالت و به منظور تنبیه مجرم و هشدار به دیگران و تأمین دفاع اجتماعی، مجازات مجرم ضروریست. از نظر پیروان مکتب کلاسیک، هدف نهایی از مجازات مجرم پیشگیری از تکرار جرم است و این بازدارندگی زمانی حاصل می شود که کیفر دارای ویژگی های مهم سرعت و تناسب باشد.
طراحی و اجرای کیفرها بر اساس ویژگی های مزبور، اگرچه نظام کیفری را در چهره ای بسیار سخت گیرانه نمایان ساخته و ممکن است در کوتاه مدت موجب کاهش بزهکاری گردد، اما اینکه این رویکرد بتواند آثار مستمر و پایداری بر کاهش بزهکاری داشته باشد، جداً مورد تردید است؛ این در حالی است که علی رغم اینکه شواهد حاکی از تأیید کلیه ویژگی های مزبور در فقه جزایی اسلام است، در طراحی و اجرای برخی از قوانین جزایی در کشور ما از ویژگیهای مزبور الهام گرفته شده است. در این مقاله، محقق با استفاده از روش توصیفی تحلیلی به بررسی سرعت و تناسب در فقه جزایی پرداخته و به این نتیجه رسیده است که با توجه به آیاتی از قرآن کریم و روایات بیشمار و سیره معصومین - ع - و نیز اقوال فقیهان اسلامی، از میان ویژگی سرعت، و تناسب در فقه جزایی اسلام مورد تایید است.
مقدمه
از جمله مسائلی که در حقوق جزا از اهمیت ویژه ای برخوردار است دیدگاه های مکتب کلاسیک درباره ویژگی های کیفر است. مکتب کلاسیک از یک سو در زمره نخستین رویکردهای جوامع غربی به سوی عدالت کیفری محسوب می شود و از سوی دیگر، محصول اندیشه های فلسفی و انسان شناسانه ای است که انسان و حقوق فردی وی را محور و هدف کلیه مسائل فردی و اجتماعی قرار می دهد و از این رو برای جلوگیری از خودکامگی قضات، تأسیس نهادهای قابل توجهی را توصیه کرده است. در این مکتب ملاک مسئولیت مجرم بر مسئولیت اخلاقی و قصد یا تقصیر وی استوار است و هر فردی باید پاسخ گوی آثار و نتایج مجرمانه رفتار خود باشد. دیدگاه کلاسیک آثار خود را در بسیاری از ابعاد نظام های جزایی معاصر بر جا نهاده است.
برای نمونه در باب ساختار آن مثلاً در درجه بندی کیفرها بر حسب خطرناکی جرم بر مفهوم قصد آگاهانه و مفهوم سوء نیت یا قصد مجرمانه تأکید می کند. در این مکتب مهمترین ویژگی های کیفر عبارتند از سرعت و تناسب است از دیدگاه های مکتب کلاسیک، اثر بخشیدن به اجرای مجازات مستلزم رسیدگی سریع کیفری است. امری که در بسیاری از موارد به دلیل کشف دیرهنگام جرم و طولانی شدن امر تحقیقات و رسیدگی های چند مرحله ای کمتر اتفاق می افتد.
و در ، تناسب یعنی بیشتر بودن رنج کیفر از لذت و منافع جرم. یک نظام کیفری بازدارنده باید مقدار متناسب مجازات را برای اعمال برنامه بازدارنده خود تنظیم و تعیین کند. زیرا مجازات های کیفری باید جنبه ی بازدارندگی داشته باشند و این امر زمانی محقق میشود که رنج کیفر از لذت و منافع جرم بیشتر باشد. لذا قانونگذار به بیان ضرورت مهمترین ویژگی های کیفر از دیدگاه مکتب کلاسیک می پردازد. از این رو گروهی از فقه ها به دلیل برخی شباهت ها همچون تأکید شارع بر لزوم سرعت در اجرای حدود، تعیین کیفر متناسب با نوع جرم همچون قصاص و تشریع کیفرهای ارعابی همچون شلاق و قطع عضو، دیدگاه فقه جزایی اسلام در مورد ویژگی های سرعت و تناسب را پذیرفته اند.
-1تناسب
همه فقها معتقدند که کیفر حدو قصاص از کودک ممیز و غیر ممیز به دلیل حدیث رفع برداشته شده و کودک فاقد مسئولیت جنایی است و بیش تر فقها گفته اند:کودک ممیز هرگاه مرتکب عمل بزه کارانه شود،به جای حد کیفر تعزیر درباره او اجرا می گردد که سبک تر از حد است ولی این تعزیر نه به عنوان کیفر،بلکه برای تربیت و تهذیب اوست، - فیض ،1381، - 249در حدیثی که از طریق شیعه وسنی از قول پیامبر اکرم - ص - نقل شده است و به حدیث رفع مشهور می باشد یعنی اشخاص را فاقد مسئولیت و تکلیف دانسته عَ عَن اُمتَی تَسعَ خِصالُ و النسیان و لَایعَملونَ ولاَمااِضطَروایطیقونَ واِلیهِ و ما اِستکرَهوا عِلیهِ و َوسهِ فی التَفَکُر فی الخَلق و الحَسدِ ما لَم یَظمَرُ بِلسان اَوید - - الکینی، 1365،463/2 ، از امت من نه چیز برداشته شده است .اشتباه ،فراموشی،آنچه نمی دانند، آنچه که برآن قدرت ندارند اضطرار و اجبار، فال زدن، حسد ورزیدن یا سوء ظن تا زمانی که بر زبان و دست جاری نشده باشد.
- اَنِ القَلمِ رَفعِ عَن ثلاثهُ ،عن تَلَمُ،عَنَ المَجنونَ حَتی یَفیقُ و عَن النائِم حَتی یَستیقَظَ - - الحرالعاملی، 1390، - 32/1 از سه گروه رفع قلم شده است.کودک تا محتلم شود-2 از دیوانه تا معالجه شود-3 از خواب تا بیدار شود به نظر عده ای از فقها در صورت اکراه یا اضطرار کارهایی مانند سرقت،قمار بازی و.... جرم مجازات نخواهد داشت - الخویی، 1983.،2، - 259/درروایتی از پیامبر اکرم - ص - و امام صادق - ع - نقل شده است که - عَمدَ اَلصبَیُ و خَطا واحِدُ - قصد کودک باسهو خطا برابر است - الحرالعاملی،1409، - 400/29 حتی اگر کودک با قصد اراده مرتکب فعل مجرمانه ای شود جرم محسوب نمی گردد،عده ای دیگر از فقها بر خلاف بالا مرفوع را در همه موارد به نحو تنزیلی و ادعائی ،موضوع حکم دانسته اند نه حقیقتاً - امام خمینی ،1390، - 218/1 یعنی در واقع موضوع جرم محقق شده است ولی شارع آن را جرم تقلی نکرده است .
آثار تبعیات جزائی بر آن بار نمی شود ایشان معتقدند که مراد از رفع قلم در اطفال و مجانین از نظر شرعی این است که گناهان او نوشته نمی شود اما مستحبات و افعال حسنه ای که او انجامی دهد قطعاً مرفوع نمی باشد - امام خمینی ،1368، - 23/2لذا می توان نتیجه گرفت که شارع مقدس تلویحاً قائل به وجود مسئولیت نسبی در این اطفال شده است .قوانین اسلام در حدود ودیات و به طور کلی مجازات رشد را شرط ندانسته است و دلیل آن را درک قبح وبدی این جنایات و معاصی و لزوم خوداری از آنها می داند - طباطبایی،1393، - 38/7/1973اما به نظر می رسد همان طور که در امور دیگر بین افراد بالغ و رشید و غیر رشید تفاوت قائل شده است می توان آن را به امور کیفری و جزایی نیز سرایت داد از آنجا که این افراد از حیث رشد هنوز به درجه بزرگسالان نرسیده اند،از نظر جرایی نیز به مرحله مسئولیت تام کیفری نمی
