بخشی از مقاله
صله رحم
«صله» در لغت به معناي احسان و دوستي آمده است و مراد از «رَحِم» خويشاوندان و بستگان مي باشد در اصطلاح، صله رحم محبت و سلوك داشتن با خويشان و نزديكان است
در شرع مقدّس اسلام و آيات و روايات، معناي خاصي براي رحم ذكر نشده است. از اينجا مي فهميم كه اين كلمه نيز مانند ساير كلمات، حمل بر معناي عرفي متداول مي شود.
شايد رحم به معناي خويشاونداني باشد كه از طرف پدر و مادر و نيز فرزندان به يكديگر وابسته باشند، هر چند كه اين وابستگي به چند واسطه باشد.
عروة بن يزيد از امام صادق ـ عليه السلام ـ درباره تفسير آيه «وَ الذينَ يَصلونَ ما اَمرَ اللهُ بهِ اَن يُوصلَ» پرسيد. آن حضرت پاسخ داد:
مراد از كساني كه خداوند پيوستن به آنان را فرمان داده، خويشاوندان توست.4 بنابراين، صله رحم، پيوند با تمام خويشان مي باشد، بديهي است كه خويشاوند هر قدر به انسان نزديك تر باشد. وظيفه او در حفظ پيوند، شديدتر و لازم تر است.
جايگاه صله رحم در اسلام
اسلام تحكيم پيوندهاي خويشاوندي واستحكام روابط خانوادگي را به شدت مورد تأكيد و توجه قرار داده و صله رحم و رسيدگي به بستگان را به عنوان يك ارزش الهي واجب كرده است و خداي متعال آن را در رديف پرستش خويش قرار داده، مي فرمايد:
«وَ اعبُدوا اللهَ وَ لاتُشركُوا بِهِ شَيْئاً وَ بالوالِدينِ احساناً و بِذِي القُربي...»
خدا را بپرستيد و هيچ چيز را شريك او قرار ندهيد و به پدر و مادر و خويشان نيكي كنيد.
در جاي ديگر مي فرمايد: «و اتَّقوا اللهَ الَّذي تَسائَلونَ بِهِ و الاَرحامَ انَّ اللهَ كانَ عَليكُمْ رَقيباً» بترسيد از آن خدايي كه به نام او از يكديگر درخواست مي كنيد؛ و درباره ارحام كوتاهي نكنيد، همانا خداوند مراقب شماست.
رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله ـ درباره اهميت آن فرمود: به آنان كه حاضرند و آنان كه غايبند و آنان كه از صُلب هاي مردان و رَحِم هاي زنان تا روز قيامت به دنيا مي آيند سفارش مي كنم كه صله رحم نمايند، گرچه مستلزم پيمودن يك سال راه باشد، زيرا صله رحم (يكي) از (مسائل مهم) دين است.
اميرمؤمنان ـ عليه السلام ـ نيز به فرزندش چنين سفارش مي كند: «اَكرم عَشيرتَكَ، فَاِنَّهم جَناحُكَ الّذي بهِ تَطيرُ، وَ اَصْلُكَ الّذي اِليهِ تَصيرُ، وَ يَدُكَ الَّتي بِها تَصوُلُ» خويشانت را گرامي بدار، زيرا آنان بال و پَرِ تو هستند كه با آنان پرواز مي كني و اصل و ريشه تو مي باشند كه به ايشان باز مي گردي و دست (ياور) تو هستند كه با آنها (به دشمن) حمله مي كني (و پيروز مي شوي)
اين همه تأكيد وسفارش نسبت به صله رحم در قرآن و احاديث، بيانگر ضرورت و نقش حياتي آن است. در منابع فقهي ما نيز چنين آمده است: «صله رحم مطلقا واجب است هر چند كه خويشاوندان انسان مرتد يا كافر باشند.» به عبارت ديگر كفر و فسق سبب سقوط حق خويشاوندي نمي شود، بلكه صله رحم در اين گونه موارد نيز امري پسنديده است و چه بسا موجب هدايت و نجات آنها از گمراهي شود. راوي مي گويد: به امام صادق ـ عليه السلام ـ عرض كردم: «كساني با من خويشاوندي دارند، اما با من هم عقيده نيستند، آيا براي آنان بر عهده ام حقي است؟ فرمود: بلي؛ حق خويشاوندي را چيزي قطع نمي كند و اگر با تو هم عقيده باشند، براي آنان دو حق است؛ يكي حق خويشاوندي و ديگري حق اسلام.
روش هاي رسيدگي به خويشان
برخي از روش هاي صله رحم و حمايت از خويشاوندان عبارتند از: 1 . كمك جاني: مي توان گفت كه بزرگ ترين مرتبه صله رحم، رسيدگي جاني به خويشان است و آن در جايي است كه جان يكي از بستگان در خطر باشد كه در اين صورت وي بايد تا پاي جان بايستد و از خويشاوندان خود ـ در چارچوب اسلام و معيارهاي مكتبي ـ دفاع كند، تا ضرر را از او دفع نمايند.
رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله ـ فرمود: هر كس با جان و مالش، صله رحم كند، خداي متعال اجر صد شهيد به او مي دهد.
2.كمك مالي: اگر در مواردي ميان بستگان انسان افراد نيازمند وجود دارد، رسيدگي مالي به ايشان لازم است. اين گونه مسائل ريشه در فطرت انسان دارد و اسلام نسبت به آن تأكيد فراواني دارد، تا آنجا كه قرآن كمك به بستگان را جزء حقوق مالي محسوب مي كند و آنجا كه سخن از كمك اقوام به ميان آمده، آن را به عنوان يك حق واجب ذكر كرده، مي فرمايد:
«و آتِ ذَالقربي حقَّهُ و المِسكينَ»حقوق خويشاوندان و مسكين را ادا كن.
اميرمؤمنان علي ـ عليه السلام ـ نيز مي فرمايد: «فَمَنْ اَتاهُ اللهُ مالاً فَلْيَصِله بِه قَرابَتَهُ» كسي كه از سوي خدا ثروتي به دست آورد، بايد بستگان خويش را به وسيله آن دستگيري كند.
3.كمك فكري: رسيدگي فكري در جايي است كه يكي از بستگان انسان براي هدايت شدن نياز به راهنمايي دارد. به عنوان مثال: يكي از اقوام انسان اهل نماز و روزه نيست، اگر نزد او رفتن و راهنمايي كردن، از فضيلت نماز و روزه سخن گفتن و ترساندن از پيامدهاي ترك نماز و روزه در او مؤثر مي شود، بر انسان لازم است كه نزدش رفته و به او كمك فكري كند كه امر به معروف و نهي از منكر است. به استفتايي در اين زمينه توجه فرماييد:
«آيا انسان مي تواند از نظر شرعي با خويشاونداني كه بي تقوا و بي نماز و ضد انقلابند از قبيل پدر، مادر، خواهر و غيره قطع رحم نمايد؟
جواب: قطع رحم جايز نيست، ولي بايد آنها را با مراعات موازين امر به معروف و نهي از منكر كند.»
4.كمك عاطفي: شايد برخي تصوركنند كه اصرار و تأكيد اسلام درباره صله رحم براي افرادي است كه تمكّن مالي دارند و اشخاصي كه از نظر مالي در تنگنا هستند و توان رسيدگي به ديگران را ندارند، برايشان لازم نيست. اين تصور نادرستي است، زيرا هدف از صله رحم برقرار كردن ارتباط و پيوند عاطفي با خويشاوندان است و اين ارتباط از راه هاي گوناگوني امكان پذير است. گاهي رفتن به منازل خويشان، سلام و احوالپرسي، تلفن زدن و نامه نوشتن، محبت ايجاد مي كند و سبب دلجويي از خويشان مي شود. به فرموده امير مؤمنان ـ عليه السلام ـ : «صِلُوا اَرْحامَكُم وَ لَو بِالتَّسليمِ» با بستگان خود صله رحم كنيد، گرچه با سلام كردن (به آنان) باشد.
امام صادق ـ عليه السلام ـ نيز مي فرمايد: پيوند ميان برادران آن گاه كه پيش هم هستند، ديدار همديگر است و در مسافرت نامه نوشتن به يكديگر.
گاهي نيز شركت در غم و شادي خويشان از موارد صله رحم است؛ شركت در مراسم تشييع جنازه و مجالس ترحيم و دلجويي از بازماندگان آنان، و نيز شركت در مجالس جشن و سرور آنان، رسيدگي عاطفي محسوب مي شود كه در تقويت و تحكيم رابطه خويشاوندي نقش مؤثري دارد.
5.ترك آزار: يكي از بهترين روش هاي صله رحم با خويشاوندان، ترك اذيت و آزار آنان است. بدين معنا پرهيز از غيبت، تهمت، زخم زبان و شماتت آنان، دخالت نكردن در زندگي آنها به عناوين مختلف، عيبجويي نكردن از آنان و... از بهترين موارد صله رحم است. اگر كسي نمي تواند به بستگان خود كمك مالي كند، لااقل بايد زمينه اذيّت و آزار آنان را فراهم نكند.
امام صادق ـ عليه السلام ـ در اين باره مي فرمايد: بهترين چيزي كه به آن صله رحم مي شود، خودداري كردن از اذيت و آزار آنان است.
آثار رسيدگي به خويشان
صله رحم آثار و فوايد ارزنده اي براي انسان دارد كه در اينجا به برخي از آنها اشاره مي كنيم: الف ـ طول عمر؛ يكي از مهم ترين آثار صله رحم، طولاني شدن عمر است. امام رضا ـ عليه السلام ـ در اين باره مي فرمايد:
چه بسا مردي كه تنها سه سال از عمرش باقي مانده است، اما خدا به خاطر صله رحم، باقيمانده عمرش را به سي سال مي رساند و خدا آنچه را مي خواهد، انجام مي دهد. شخصي به نام مَيسِر از امام باقر يا امام صادق ـ عليهما السّلام ـ نقل كرده كه آن حضرت فرمود: اي مَيسِر گمان مي كنم به خويشان خود نيكي مي كني؟ گفتم: آري فدايت شوم! من در نوجواني در بازار كار مي كردم و دو درهم مزد مي گرفتم، يك درهم آن را به عمّه ام و درهم ديگر را به خاله ام مي دادم. آن گاه امام فرمود: به خدا سوگند تاكنون دوبار مرگت فرا رسيده، ولي به خاطر صله رحم به تأخير افتاده است.»
ب ـ فراواني روزي؛ حضرت سجاد ـ عليه السلام ـ فرمود: هر كس دوست دارد، خدا عمرش را طولاني و روزي اش را افزايش دهد، بايد صله رحم كند.
ج ـ حسن خلق؛ امام صادق ـ عليه السلام ـ فرمود: رسيدگي به خويشان، اخلاق را نيكو مي كند.
د ـ پاكي اعمال و دفع بلا؛ امام باقر ـ عليه السلام ـ فرمود: رسيدگي به خويشان، اعمال را پاك مي كند و بلا را دور مي سازد.
هـ . آساني حساب؛ امام صادق ـ عليه السلام ـ فرمود: رسيدگي به خويشان حساب روز قيامت را آسان كرده و از مرگ بد جلوگيري مي كند.
و . آبادي شهرها: امام صادق ـ عليه السلام ـ فرمود: صله رحم و خوشرفتاري با همسايه شهرها را آباد مي كند.
نكوهش قطع رحم
قطع رحم و ترك رسيدگي به خويشان و بستگان در اسلام سخت مورد نكوهش قرار گرفته است و هر مسلماني به شدت بايد از آن پرهيز كند. خداوند تعالي كساني را كه با خويشاوندان خود قطع رابطه مي كنند، در سه جاي قرآن مورد لعن و نفرين قرار داده است. از جمله مي فرمايد: اگر از فرمان خدا رويگردان شويد، آيا جز اين انتظار مي رود كه در زمين فساد كنيد و قطع رحم نماييد؟ آنها كساني هستند كه خداوند آنان را لعنت كرده است. امام صادق ـ عليه السلام ـ از جدش امام سجاد ـ عليه السلام ـ نقل مي كند كه فرمود: «... اِيّاكَ وَ مصاحَبَةَ القاطِعِ لرَحِمِهِ فَانَّهُ وَجَدتُهُ مَلْعوناً في كتابِ اللهِ في ثَلاثِ مَواضعَ» از معاشرت و دوستي با كسي كه با بستگان خود قطع رحم كرده بپرهيز، زيرا چنين كسي را در سه جاي كتاب خدا (قرآن) مورد لعن و نفرين يافته ام.
در جاي ديگر مي فرمايد: به خدا پناه مي بريم از گناها‌‌‌‌ني كه مايه تسريع نابودي است، مرگ ها را نزديك و شهرها را از ساكنين، خالي مي سازد و آن گناهان، قطع رحم، آزردن پدر و مادر وترك احسان و نيكي (به آنان) است.
6حدیث در باب صله رحم :
1.حضرت علی (ع) :
صِلُوا اَرْحامَكُمْ وَ اِنْ قَطَعُوكُم
با خویشاوندانتان پیوند و رفت و آمد داشته باشید، هر چند آنان با شماقطعرابطهكردهباشند.
بحارالانوار، ج71، ص92
2. قرآن كریم :
"والذینیصلون ما امر الله به ان یوصل و یخشون ربهم و یخافون الحساب... اولئك لهم عقبی الدار"
(عاقلان كسانی هستند) كه آنچهخداوند متعال امر به پیوند آن كرده (مانند صله رحم و دوستیپدر و مادر و محبت اهل ایمان) اطاعت میكنند و از
خدا میترسندو از سختی هنگام حساب میاندیشند ... اینها در عاقبت جایگاهینیكو دارند.
سوره رعد، آیه 21 و 22.
3.قرآن كریم :
" فهل عسیتم ان تولیتم ان تفسدوا فیالارض و تقطعوا ارحامكماولئك الذین لعنهم الله فآصمهم و اعمی ابصار هم "
آیا شما(منافقان) اگر از فرمان خدا و اطاعت قرآن روی بگردانید، یا درزمین فساد و قطع رحم كنید، بازهم امید (نجات) دارید.
سوره محمد، آیه 22 و 23.
4.حضرت علی(ع) میفرماید:
" صِلَةُ الرِّحِمِ توُجِبُ المَحَبَّةَ "
پیوند با خویشاوندان (صلهرحم) ، محبّت میآورد .
غررالحكم. اصول كافی، ج2، ص151
5. امامصادق(ع) میفرماید:
"صِلْ رَحِمَكَ وَ لَوْ بِشَرْبَةٍ مِنْ ماءِ "
صله رحم كنید، هر چند در حدّ خوردن جرعه آبی باشد
غررالحكم.2ـ اصول كافی، ج2، ص151.
6. مام صادق علیه السلام
نخستین سخنگوی اعضای بدن در روز قیامت رحم است که می گوید:پروردگارا هرکه در دنیا مرا پیوست ،امروز میان خودت واو پیوست ده وهرکه در دنیا مرا برید امروز خود را ازاو ببر.(یعنی رحمت خود را ازاو ببر )
نقش و جایگاه صله رحم در سلامت روانی
یكی از دستورالعمل های دین در احكام كه به فعالیت های عینی و خارجی انسان اختصاص دارد، ارتباط با خویشاوندان و اقوام است كه از آن تحت عنوان «صله رحم» یاد می شود.
در اندیشه دینی ما، حفظ، توسعه و تعمیق روابط فامیلی و ارتباط صمیمانه و حمایتی خویشاوندان از آنچنان اهمیتی برخوردار است كه پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله)آن را جزء دین دانسته و در جای دیگر، هدف از رسالت خویش را پس از بندگی خداوند و شكستن بت ها و طواغیت، صله رحم معرفی می كنند. قرآن نیز حفظ پیوندهای فامیلی را یكی از وظایف و برنامه های صاحبان خرد (اولوا الالباب) تلقی كرده و در آیاتی چند تاركان این امر مهم را مستحق لعنت و نفرین الهی می داند.
از منظر تفكر دینی نقش صله رحم به گونه ای است كه انجام آن سبب سامان دهی و ایجاد سلامت و عافیت و در طریق صحیح قرار گرفتن تمام امور می شود; آنجا كه امام صادق(علیه السلام)می فرماید:
«تبارّوا و تواصلوا... و تعطون العافیهٔ فی جمیع اموركم.» همچنین در روایتی دیگر ارتباط خویشاوندی را سبب آرامش و تسكین خاطر افراد معرفی كرده و چنین می فرماید: «ایما رجل غضب علی ذی رحمه فلیقم الیه، ولیدنُ منه و لیمسه فان الرحم اذا مسَّت الرحم سكنت.»; هرگاه كسی از رحم خود عصبانی شد، و بر او غضب كند پس باید به سوی او روانه شود و با او تماس برقرار كند. به درستی كه دو رحم در تماس با یكدیگر به آرامش و سكون می رسند.
بنابراین، درباره اهمیت صله رحم و نقش و پیامدهای آن در سلامت و آرامش روحی و بهداشت روانی انسان از منظر آموزه های دینی همین بس كه امام صادق(علیه السلام)ایجاد ارتباط فامیلی و پای بندی به آن را تأمین كننده سلامت و عافیت تمام امور انسان معرفی كرده است. اكنون با توجه به جایگاه بلند صله رحم در منابع دینی و پیامدها و آثار و نقش های فراوانی كه در سلامت و بهداشت روانی انسان می تواند داشته باشد، شایسته است با نگاه و تحلیلی روان شناختی به این موضوع با اهمیت پرداخته شود تا از این منظر و با دیدگاهی جدید كاركردهای صله رحم مورد بحث و بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گیرد. ولی پیش از هر چیز و در ابتدا، باید دو كلید واژه این بحث را تبیین كرد.
صله رحم و رعایت هنجارها
پژوهشگران در زمینه روان شناسی اجتماعی بر این باورند كه فرد وقتی در گروه قرار می گیرد و احساس تعلق و وابستگی به گروه در او به وجود می آید، از جهاتی چند دگرگون می شود و تحت تأثیر گروه به رفتارهای مورد قبول اقدام می كند. این محققان اثر گروه را بر فرد در ابعاد گوناگون مورد بررسی قرار داده اندكه در اینجا می توان به تأثیرگذاری تلقینی، تقلید، تسهیل اجتماعی و همنوایی گروهی اشاره كرد:
تلقین، تأثیری است عاطفی و بیواسطه كه شخص بر شخص دیگر می گذارد و چون انسان موجودی است اجتماعی، نمی تواند بدون مساعدت و موافقت اطرافیان خود آسوده زندگی كند. بنابراین، نسبت به دیگران حساس است و می كوشد تا توجه و موافقت آنان را به خود جلب كند، اینجاست كه وقتی، جمعی به تحریك عامل یا عوامل مشتركی گرد می آیند متقابلاً در یكدیگر تأثیر می گذارند. حال اگر انگیزه و عامل دینی و انسانی صله رحم و دیدار اقوام موجب گردهم آمدن یك جمعی شود، تلقین، روش مناسبی برای رعایت هنجارهای اجتماعی و مورد قبول جمع می باشد.
