بخشی از مقاله
چکیده:
صله رحم و دید و بازدید از اقوام و خویشاوندان به عنوان یک سبک زندگی ایرانی که مورد تأیید اسلام و روایات اسلامی نیز قرار دارد، اهمیت فراوانی دارد و آثار فراوانی نیز بر خانواده می گذارد. با توجه به اینکه خانواده نیز یکی از اولین نهادهایی است که بر شکل گیری هویت فردی و اجتماعی کودکان تأثیر می گذارد و به آموزش آنان برای ایفای نقش هایشان می پردازد، مورد توجه بسیار قرار گرفته است.
این تحقیق که با روش تحلیل محتوا و همچنین روش کتابخانه ای است با این هدف انجام گرفت که صله رحم به عنوان یکی از سبکهای زندگی ایرانیان بر خانواده و کیفیت روابط اعضای آن چه تأثیری می گذارد و صله رحم چه نقشی در انتقال ارزشها و هنجارهای خانوادگی به فرزندان دارد و دیدگاه اسلامی به خصوص احادیث اسلامی، در این مورد چیست. در این تحقیق نشان داده می شود که صله رحم موجب الگوپذیری مناسب فرزندان، احساس تعلق به گروه، انتقال تدریجی ارزشها و هنجارها و دریافت حمایت اجتماعی می شود.
مقدمه: انسان به منظور ادامه حیات ارگانیستی و انطباق اقتصادی، رشد شخصیتی و بالاخره تنسیق الگوهای رفتاری و انتقال مواریث جمعی، از دم زادن، ناگزیر به سایر آدمیان وابسته بوده و از همین رو نیز به زندگی سازمان یافته گروهی در قالب نهادهای منسجم اجتماعی می گراید. - علیوردی نیا، شارع پور و رمزیار، - 108 :1387 یکی از این نهادهای که از مهمترین و تأتیرگذارترین نهادها می باشد، نهاد خانواده است که از دیرباز به اشکال گوناگون در جوامع مختلف وجود داشته است. ارتباط با خویشاوندان نیز از جمله مسایلی است که به دنبال ایجاد نهاد خانواده شکل گرفت.
در گذشته ای نه چندان دور، بخش عمده اوقات فراغت و تفریح ما در کنار اقواممان طی می شد که طبیعتأ علاوه بر سیراب شدن نیازهای عاطفی و روحی مان، از نظر تربیتی نیز از آن ها تأثیر می پذیرفتیم و شخصیت ما، تقریبأ در چهارچوب اصول فرهنگی حاکم بر خانواده مان شکل می گرفت. - علمدار بیوکی، - 34 :1387این مسأله امروزه با اینکه رو به کمرنگی گذاشته اما همچنان در کشورهایی چون کشور ما جریان دارد.
در واقع یکی از تأثیر گذارترین و با اهیت ترین عوامل بر بهداشت روان، نشاط درونی و شادکامی انسان ها، دید و بازدید و صله رحم است.توصیه اکید به ارتباط خویشاوندی و دوری گزیدن از قطع ارتباط، یکی از راهبردهای اخلاقی، بهداشتی، روانشناختی و حقوقی اسلام در ایجاد همبستگی و تحکیم پیوندهای اجتماعی و تأمین شادکامی افراد است. - پناهی، - 28 :1388 وقتی اعضای خویشاوندان و دوستان سر یک سفره غذا می خورند و مجاورت صمیمی با هم پیدا می کنند، از نظر عاطفی و روانی به یکدیگر علاقمند شده و احساس نشاط و شور درونی خواهند داشت،حس مشارکت و همدلی آنان زیاد شده و از طریق گفت و گوهای دوستانه صمیمیت آنان افزایش پیدا می کند.
خانواده ای که منزوی است و با دیگران ارتباط ندارد، احساس خود کم بینی و بی ارزشی می کند؛ چون نتوانسته است در جمع صمیمی افراد حاضر شود. - پناهی، - 30 :1388در اسلام نیز صله رحم رفتاری اجتماعی دانسته شده که بعد معنوی و الهی دارد و افراد با خویشان خود از آن جهت ارتباط برقرار می کنند که خدای متعال برای آنها حق قرار داده است. به صورتی که فردی که قطع رحم می کند از ادای حقوق خویشان سرباز زده است. - غباری بناب، فقیهی و قاسمی پور، - 110 : 1386 بنابراین می بینیم که یکی از سفارشات اخلاقی در اسلام، پیوستن با خویشان است.
- ندری ابیانه، - 37 :1386 از نظر حضرت علی - علیهم السلام - صله رحم آن است که انسان خویشان خود را در خیرات دنیوی شرکت دهد. و همچنین خداوند صله رحم را به منظور کثرت عدد خویشاوندان واجب گردانید. - کوچنانی، - 90: 1389و همچنین ایشان در خطبه 23 نهج البلاغه در خصوص صله رحم می فرماید: "ای مردم هیچکس از طایفه و خویشان خود بی نیاز نیست هرچند صاحب مال و دارایی باشد و به دست و زبان آنها که از او دفاع و یاری می نمایند حاجت دارد و نزدیکان شخص برای حفظ العیب او مهمترین اشخاصند و بهتر می توانند پراکندگی و گرفتاری او را مرتفع سازند و در هنگام سختی و پیشامدهای ناگوار بر او - از بیگانگان - مهربانترند.
بیان مسأله:
خانواده به عنوان واحد بنیادین جامعه، و در واقع کوچکترین واحد اجتماعی، اساس تشکیل جامعه و حفظ عواطف انسانی بوده و از طریق ایجاد پیوند میان نسلهای مختلف، عامل انتقال فرهنگی نیز میباشد و قادر است میراثهای فرهنگی خود را به نسلهای بعدی منتقل کند. اولین تأثیرات محیطی که فرد دریافت میکند از محیط خانواده است و حتی تأثیرپذیری فرد از سایر محیطها، می تواند نشأت گرفته از همین محیط خانواده باشد.
خانواده پایه گذار بخش مهمی از سرنوشت انسان است و در تعیین سبک و خط مشی زندگی آینده، اخلاق، سلامت و عملکرد فرد در جامعه نقش بزرگی برعهده دارد. خانوادهها پیونددهنده میان فرد و اجتماع هستند و انحرافات خانواده، عدم سلامت روانی و مشکلات اقتصادی و اجتماعی آن، به لحاظ تأثیری که روی اعضای خود دارد، جامعه را نیز تحت تأثیر قرار میدهد - لطفی خاچکی، - 2 :1391 تأثیر روابط خانوادگی بر درونی کردن هنجارها و ارزشهای جامعه و پایبندی و تعهد به همین ارزشها میتواند مانعی برای انحراف و تخطی از اصول و هنجارهای پذیرفته شده جامعه و در نتیجه کاهش آسیبهای اجتماعی موجود در سطح جامعه باشد.
- لطفی خاچکی، - 1 :1391 تا جایی که گاتفردسن و هیرشی بدین خاطر که والدین به شدت می توانند جهت همنواسازی فرزندانشان از طریق نظارت، ایجاد پیوندهای عاطفی و ارتباط با آنان، تاثیر گذار باشند، بر "خانواده" به عنوان تعیین کننده اساسی خودکنترلی تاکید می کنند. - علیوردی نیا و صالح نژاد، - 22 :1390 در واقع می بینیم که مساله پیوند اجتماعی و به ویژه مشکل ناکارآمدی تربیت کودکان با خویشتن داری آنان پیوند دارد.
- وایت و هینز، - 308 :1383 به گونه ای که حتی بعد از 8سالگی، سطح خودکنترلی فردی در سراسر بزرگسالی پایدار باقی خواهد ماند - هیگنز و ریکتز، - 77 :2004 در میان جامعه شناسان مسلمان نیز ابن خلدون عامل اصلی و تعیین کننده تحول دولتها و دگرگونی زندگی اجتماعی را یک عامل روانشناسی گروههای اجتماعی میداند که این عامل اصلی "عصبیت" است که به صورت نیروی محرکه تاریخ منشأ تمامی دگرگونی هایی است که در تاریخ جامعه ها رخ می دهد - توسلی، - 94:1385 و عصبیت در دیدگاه ابن خلدون همان پیوندهای خویشاوندی است که سبب همبستگی خویشان با هم می شود.
در جوامع غیرصنعتی که صنعت در آن در حال رشد و توسعه میباشد، همانند کشورهای در حال توسعه و کشور ایران به عنوان نمونه بارزِ چنین جامعهای، خویشاوندی از عملکرد بالنسبه گستردهای برخوردار است. در چنین جوامعی خویشاوندی میان افراد یک نوع همبستگی عاطفی و درونی ایجاد میکند - لطفی خاچکی، - 3 :1391 کشورهای با درآمد پایین کمترین میزان از فرد گرایی را دارا بوده و کشورهای با درآمد متوسط در رتبه دوم قرار می گیرند، و در مقابل کشورهای با درآمد بالا بیشترین میزان فرد گرایی را دارا می باشند. این الگو نشان دهنده ی این امر است که با بالا رفتن درآمد، بر میزان فردگرایی در کشورها افزوده می شود. - باباخانی، - 107 :1388اما انسان زمانی می تواند از آسیب ها و خطرات فردی و جمعی در امان باشد که در متن جامعه زندگی کند و با همنوعان خود نشست و برخاست داشته باشد.
نوع گرایی، وابستگی و تعلق به یک گروه خاص، محبت کردن و مورد محبت قرار گرفتن، تعهد مندی متقابل، رهایی از تک روی و فردگرایی، انزواگریزی، تعاملات عاطفی-روانی، پشت گرمی و تقویت بنیه در رویارویی با مشکلات و ...به عنوان برخی از زمینه ها و تبعات صله رحم، موجب آرامش روانی و سکون و اطمینان قلب می شود. - پناهی، - 29 :1388 یکی از عوامل اساسی در صله رحم، داشتن روابط قابل اتکاء به بزرگسالان است.
افرادی که به دیگران اعتماد می کنند و می توانند به آنان اتکاء نمایند بیشتر به صله رحم می پردازند. روابط اتکایی و نزدیک و قابل اعتماد، تعیین کننده و پیش بینی کننده میزان صله رحم افراد مختلف می باشد. - غباری بناب و بحرینیان، - 312 :1390به گفته شینر اکثر مردم از خطر ناشی از مکان ها، افراد، شرکتها یا دولتهایی که به آنها اعتماد دارند کمتر می ترسند، تا خطر ناشی از یک منبع که به آن اعتماد ندارند. - شینر، - 4 :2008 بدین ترتیب خانواده به عنوان یک نهاد اجتماعی از روابط خویشاوندی و آنچه در متون دینی با نام صله ارحام از آن یاد شده است تأثیر می پذیرد و بر آن نیز تأثیر می گذارد.در این تحقیق می خواهیم به این سؤالات پاسخ دهیم که :
- صله رحم بر خانواده و کیفیت روابط اعضای آن چه تأثیری می گذارد؟
- صله رحم چه نقشی در انتقال ارزشها و هنجارهای خانوادگی به فرزندان دارد؟ -نظر احادیث اسلامی درباره صله رحم چیست؟
پیشینه تحقیق:
غباری بناب ، فقیهی و قاسمی پور پژوهشی با نام " آثار صله رحم از دیدگاه اسلام و روان شناسی و کاربردهای تربیتی آن" که در سال 1386، انجام دادند. روش پژوهش در این تحقیق تحلیل محتوا بوده است.در این تحقیق مفهوم صله رحم و آثار و پیامدهای آن در متون دینی و در تحقیقات روان شناختی بررسی شده است. در این تحقیق فوایدی چون یادگیری رفتارهای شایسته، رشد روحیه حمایت اجتماعی و تعاون، یادگیری مهارت های اجتماعی، دستیابی به منبع حمایت اجتماعی و...برای صله رحم اشاره شد.
