بخشی از مقاله
چکیده
شوراهای حل اختلاف که مترصد و مبنی بر حلّ و فصل دعاوی مردم از رهگذر ایجاد صلح و سازش میان متداعیین است از جمله مسایل مورد تایید و تأکید دین مبین اسلام می باشد که علیرغم ادله عقلی، آیات و روایات فراوانی بدان تصریح می کند که از آن جمله می توان به آیه امر به اصلاح میان برادران دینی بعد از اعلام برادری میان مومنان، اشاره کرد و علاوه بر آن حل و فصل دعاوی به شیوه مزبور، مورد اقبال حقوقدانان و منطبق بر موازین علم حقوق است چه آنکه شیوه مزبور علاوه بر قضاء زدایی و نداشتن هزینه سنگین دادرسی موجب کاهش تراکم پرونده ها و اطاله دادرسی و بار منفی رسیدگی از طریق دادگاه می شود ولی علیرغم همه این ها شوراهای حل اختلاف فعلی به دلیل نارسائی های همچون نداشتن نیروی کار متخصص و مغایر بودن مقررات آن با برخی از اصول قانون اساسی مورد انتقاد است.
واﮊگان کلیدی: شورا، حل اختلاف، صلح و سازش، فقهی، حقوقی.
طرح موضوع
با توجه به بافت دینی جامعه ما و تصریح اصل چهارم قانون اساسی مبنی بر اینکه همه مقررات باید اسلامی باشد، لازم است مسأله شوراهای حل اختلاف از منظر دینی مورد بررسی قرار گیرد از این رو در این نوشته برخی از ادله مشروعیت حل و فصل دعاوی مردم از طریق شوراها ذکر می شود.
- ادله فقهی و حقوقی شوراهای حل اختلاف
حل و فصل غیرقضایی دعاوی یعنی مسأله شوراهای حل اختلاف از جمله موضوعاتی است که هم از نظر فقهی و هم از نظر حقوقی موجه و مشروع است که ادله آن را در دو بند جداگانه مورد بررسی قرار می دهیم:
الف: ادله فقهی شورای حل اختلاف
معمولاً فقها برای مشروعیت امری از چهار نوع ادله استفاده می کنند که ما به لحاظ رعایت اختصار تنها به ادله قرآنی و روایی اکتفا می کنیم.
۱- ادله قرآنی:
۱-۱: آیه: » انما المومنون اخوه فاصلحو بین اخویکم«۱ خداوند متعال در این آیه شریفه با ایجاد رابطه عاطفی میان مسلمانان بوسیله برادر معرفی کردن مومنان به یک دیگر، به عنوان مبنای
صلح و سازش، آنها را به اصلاح میان برادران خود در موقعی که میان شان ناسازگاری حاکم است۲، امر کرده است. در هر حال، این وظیفه حتمی برای همه مسلمانان است که از نزاع میان مسلمانان جلوگیری کنند و برای خود در این زمینه مسئولیت قائل باشند و همچون تماشاگران بی تفاوت نباشند۳. ۱-۲: آیه ... » فاتقواالله و اصلحو ذات بینکم و اطیعوا االله و رسوله ان کنتم مومنین«۴. خداوند متعال در این آیه نیز مسلمانان را به حل و فصل دعاوی از طریق اصلاح ذات البین سفارش کرده است در تفسیر این آیه می خوانیماصولاً» اصلاح ذات البین و ایجاد تفاهم و زدودن کدورتها و دشمنی ها و تبدیل آن به صمیمیت و دوستی، یکی از مهمترین برنامه های اسلامی است ... در تعلیمات اسلامی به اندازه ای به این موضوع اهمیت داده شده که به عنوان یکی از برترین عبادات معرفی گردیده است«۵.
۱-۳: آیه... « انیصلحا بینهما صلحاً و الصلح خیر ... «۶ این جمله کوتاه و پرمعنی گرچه در مورد اختلافات خانوادگی در آیه فوق ذکر شده ولی بدیهی است یک قانون کلی و عمومی و همگانی را بیان می کند که در همه جا اصل نخستین، صلح و صفا و دوستی و سازش است و نزاع و کشمکش و جدایی برخلاف طبع سلیم انسان و زندگی آرام بخش او است۷. به بیان دیگر باصطلاح باالغاء خصوصیت از آیه شریفه می توانیک قاعده کلی نسبت به حلّ همه نزاع ها اعم از خانوادگی و غیر آن و اصلاح ذات البین بطور کلی از آن استنباط کرد. در مورد حل و فصل مسالمت آمیز نزاع ها و اصلاح ذات البین آیات قرآنی منحصر به موارد سگانه ذکر شده نیست بلکه »آیات دیگر نیز بطور مستقیم یا غیرمستقیم بدان مهم دلالت دارند«۸ که از مجموعه این آیات به روشنی استفاده می شود که حل و فصل اختلافات میان برادران دینی امر مقدس و پسندیده و مورد تاکید و توصیه دین مبین اسلام است.
۲- ادله روایی:
در مورد »شوری» «اصلاح ذات البین» «داوری« و »صلح و سازش« در مجموعه های روایی، روایات و احادیث زیادی از پیامبر اسلام - ص - و ائمه اطهار علیهم السلام وارد شده است که همگی بطور عموم دلالت دارند که حل و فصل نزاع ها و اختلافات مردمی از طریق مسالمت آمیز و به شکل باصطلاح »غیرقضایی« مطلوب شارع مقدس و یک وظیفه همگانی و عمومی است، که ما در این فراز به برخی از آنها اشاره می کنیم.
۲-۱: امیر المومنین حضرت علی علیه السلام در آخرین وصایای خود در بستر شهادت به فرزندان اش، آنها را بعد از توصیه به تقوای الهی به اصلاح ذات البین امر کردند و فرمودند: » اوصیکما و جمیع ولدی و اهلی و من بلغه کتابی بتقوی ا... و نظم امرکم و صلاح ذات بینکم فانی سمعت جدکما رسول ا... - ص - یقول: صلاح ذات البین افضل من عامه الصلوه و الصیام«۹ به شما و تمام فرزندان و خانواده ام و به همه کسانی که این وصیت من به آنها می رسد سفارش می کنم که تقوای الهی و نظم در کارها را رعایت کنند و میان خود را اصلاح نمایند زیرا از جد شما رسول خدا - ص - شنیدم که می فرمود: اصلاح ذات البین از کلیه نماز و روزه - مستحب - برتر است.
۲-۲: از امام صادق علیهم السلام نقل شده است که ایشان می فرمودند:صدقه» یحبها ا... اصلاح بین الناس اذا تفاسدوا و تقارب بینهم اذا تباعدوا«۰۱صدقه ای که خدا دوست دارد عبارت از اصلاح میان مردم است به هنگامی که اختلاف کنند و نزدیک ساختن آنها به یکدیگر است هنگامی که از هم دور شوند.
۲-۳: از مفضل یکی از یاران امام صادق علیه السلام نقل شده که آن حضرت به من فرمودند: » اذا رأیت بین اثنین من شیعتنا منازعه ً فافتدها من مالی«۱۱ای مفضل: هرگاه میان دو نفر از شیعیان ما » بر سر مال دنیا « نزاعی دیدی از مال من آن را بپرداز. - و
غائله را ختم کن - یکی از شیعیان نقل می کند که سر میراث با دیگری نزاع و مشاجره داشتیم که مفضّل از کنار ما عبور می کرد بر حال ما نظاره کرد و سپس ما را به منزل خود دعوت نمود و با پرداخت چهارصد درهم میان ما را اصلاح کرد. و فرمود که آن از مال من نبود بلکه از مال امام صادق علیه السلام بود که به من دستور داده است هرگاه دیدی کسانی از شیعیان ما در مورد مال دنیا با هم اختلاف می کنند آنرا از مال من بده، و این از مال آن حضرت بود.۲۱
۲-۴: از پیامبر اسلام نقل شده است که آن حضرت فرمودند: » الا اخبرکم بافضل من درجه الصیام و الصلاه و الصدقه؟ اصلاح ذات البین فان فساد ذات البین هی الحاقه«۳۱
