مقاله تبیین وضعیت حقوقی و فقهی ماهیت قرارداد استفاده از روش مادر ( رحم ) جایگزین

بخشی از مقاله

چکیده

قرارداد استفاده از رحم زن،قراردادی است که برپایهی آن،زنی میپذیرد جنین به دست آمده از تخمک و اسپرم یک زن و شوهر را در رحم خود نگاه دارد و پس از زایمان به آنها برگرداند. اعتبار این قرارداد،افرون بر شرایط همگانی قراردادها - مادهی »190قانون مدنی - «،نیازمند شرایطی خاص است،که به دلیل تردید در معلوم بودن،مقدور بودن،و مشروع بودن مورد معامله،میتوان اعبتار حقوقی آن را مردود دانست.با از میان رفتن اعتبار قرارداد،حقوق و تکالیف موردنظر دو طرف نیز از میان میرود و تنها،پارهیی آثار قهری باقی میماند،که مهمترین آنها قرابت و نسبی است که به گونهیی قهری و غیرارادی،به دنبال عمل انتقال جنین پدید میآید. در این قرارداد،نسب پدری کودکی که به دنیا میآید آشکار است،ولی برای تعیین نسب مادری،به دلیل اینکه کودک،با دو زن - زن صاحب تخمک و زن صاحب رحم - رابطهی تکوینی دارد، اختلافنظر وجود دارد؛برخی از فقها زن صاحب تخمک،برخی زن صاحب رحم،و برخی هر دو را مادر کودک میدانند.مبانی فقهی و حقوقی،استفاده از رحم جایگزین را در مواردی با رعایت شرایطی جایز شمرده است؛بنابراین،زوجهای نابارور و مادر جانشین میتوانند با رعایت آن شرایط،چنین شیوهای را موضوع قرارداد یاتعهّد قرار دهند و در نتیجهآن تعهّدات و قراردادهایی بین زوجهای نابارور،مادر جانشین،زوجها و اشخاص ثالث دیگری که به گونهای با این موضوع مرتبط میباشند،ایجاد شود.در این نوشتار،بر پایه مبانی و منابع فقه امامیه و حقوق ایران،ماهیت قرارداد استفاده از رحم جایگزین بررسی میشود و تبیین میگردد که در بارداری،چه نوع قراردادی برای شیوه جانشینی مناسبتر است.

-1مقدّمه1

تعریف،تقسیمات و وضعیت استفاده از رحم جایگزین برپایه دو دانش فقه و حقوق،پیش از این بررسی شد - ر.ک:علیزاده، - 177:1385و مشخص گردید که در نظام حقوقی ایران،قانون خاص،رأی وحدت رویّه یا رویّه قضایی که به جانشینی در بارداری اختصاص یافته باشد و حکم قانونی آن را تبیین کند،وجود ندارد.با وجود این،تبیین گردید که بنا بر قواعد عمومی قراردادها،قوانین متناسب با این موضوع مانند قانون مدنی و قانون نحوه اهدای جنین به زوجیننابارور مصوّب تیر 1382 ش.از یک سو و مبانی و منابع فقهی،فتاوی و استفتائات از سوی دیگر،استفاده از این شیوه جانشینی-بدون ایجاد عقد نکاح بین مادر جانشین و صاحب اسپرم برای برخی از زوجهای نابارور یا با ایجاد عقد نکاح برای تمامی زوجهای نابارور-جایز است و آنها میتوانند چنین شیوهای را به طور مستقیم یا با تمهیدمقدّماتی،موضوع قرارداد یاتعهّد قرار دهند و در یجه،تعهّدانتت و قراردادهایی را با مادر جانشین،زوجهای دیگر یا اشخاص ثالثی که به نحوی با این موضوع مرتبط میگردند،منعقد کنند؟ × در این نوشتار،تلاش میشود تا بر پایه مبانی و منابع فقه امامیه و حقوق ایران،ماهیت قرارداد استفاده از رحم جایگزین بررسی شود و تبیین گردد که در صورتی که اشخاص خواهان استفاده از شیوه جانشینی در بارداری باشند،چه نوع قراردادی برای این موضوع مناسبتر است؟ ×

1-2 ضرورت استفاده از رحم زن دیگر

ناباروری مسئلهیی فراگیر و نگرانکننده برای زوجین است و نزدیک 51 درصد از آنان را در برمیگیرد.در ناباروری،که به معنای نبود زادآوری و ناتوانی از داشتن فرزند است،به دلیل آنکه هدف نهایی دارای فرزند شدن،امری مطلق به شمار میآید،روند تدریجی بهبود معنا ندارد؛پس در برنامهی درمان ناباروری،تدابیری نیز برای کاستیهای بدنی بیماران گنجانده میشود - دچرنی و پرنول - 19731؟ استفاده از رحم زن دیگر،تدبیری در برنامهی درمانی زنان ناباروری است که یا رحم ندارند و یا به دلیل بیماری،رحم آنها توان نگاهداری و پرورش جنین را ندارد؛در چنین حالتی،فرزنددار شدن آنها ممکن نیست،مگراینکه از رحم زنی دیگر برای پرورش جنین استفاده شود استفاده از رحم زن دیگر در ایران،از حدود سال 0831،و به وسیلهی برخی از درمانگاههای باروری و ناباروری اجرا شده است - مجوزی . - 2831

1-3 موارد استفاده از رحم زن دیگر

پس از موفقیت بارورسازی آزمایشگاهی ،این نظریه پیش آمد که میتوان هر جنینی را در هر رحمی گذاشت؛زیرا پادتن ها،از جنینی که نیمی از کروموزوم های آن با مادر تفاوت دارد محافظت میکنند و به این ترتیب ممکن است همهی کروموزومهای جنین دیگرگون باشد،اما بدن همچنان از آن محافظت کند؟ بهطور کلی،روش بارورسازی آزمایشگاهی در موارد زیر به کار میآید - هارپر،دلهانتی، و هندیساید - 14831 و مهمترین مورد استفادهی آن در زنانی است که به گونهیی مادرزاد، بدون رحماند یا به هر علتی،رحمشان را از دست دادهاند - کریمی مجد : - 1831

×  -1نبود مادرزادی رحم؛
×  -2برداشتن رحم با جراحی - هیسترکتومی - ؛
×  -3سرطانرحم؛
×  -4خونریزی شدید رحم یا رحم پارهشده؛

× -5بیمارانی با سقطهای چندباره؛

× -6 بیمارانی با لانهگزینی ناموفق چندباره پس از بارورسازی آزمایشگاهی؛

× -7وضعیتهایی پزشکی،که ممکن است بارداری پرخطر را در پی داشته باشد؛

× -8بیمارانی که تخمکهای آماده را برای بارور شدن تولید میکنند،اما توانایی بارداری را در کل دوره ندارند؟
1-4 حالتهای استفاده از رحم زن دیگر
؛استفاده از رحم زن دیگر،برای زنی که توانایی تولید تخمک را ندارد - استفاده از رحم و تخمک زن دیگر - ؛استفاده از رحم زن دیگر،با استفاده از جنین زوجین ؛استفاده از رحم زن دیگر،با استفاده از جنین اهدایی برپایهی»قانون نحوهی اهدای جنین به زوجین نابارور« ،چهارچوبهای اهدای جنین درمورد این زنان باید رعایت شود؟
1-5 دلایل استفاده از رحم زن دیگر

این روش به عنوان راهحل برخی مشکلات پزشکی به کار گرفته میشود و برپایهی آن، زنی که دارای تخمک سالم است اما رحم ندارد یا رحم خود را از دست داده،یا به دلیل بیماریهای حاد،توانایی نگاهداری جنین را ندارد،برای بچهدار شدن،از رحم زنی دیگر استفاده میکند.افزون بر موارد گفته شده،انگیزهها و دلایلی دیگر نیز برای استفاده از این روش وجود دارد؟

1-6 علت ناباروری

برپایهی علت ناباروری،نوع درمان آن مشخص میشود.استفاده از رحم زن دیگر،برای آن دسته از زوجین ناباروری انتخاب میشود که - نایبزاده - 0831ْ

×-1×درمان آنها موفقیتآمیز نباشد؟

×-2×نوع درمان مورد قبول زوجین نباشد؟

×-3×علت ناباروری درمانپذیر نباشد؟

1-7وضعیت سلامتی زن - ناهمآهنگی جنینی-مادری -

گاهی وضعیت زن به گونهیی است که سپری کردن یک بارداری موفقیتآمیز منجر به زایمان را امکانپذیر نمیسازد و یا جنین را در معرض خطر قرار میدهد.

1-8 قرارداد استفاده از رحم جایگزین

تحلیل مفهوم جانشینی در بارداری بیانگر آن است که برای این جانشینی،توافق حداقل سه اراده لازم است؛بنابراین،چنین عملی باید در ساختار عمل حقوقیِ» عقدمحقّق« شود؛چراکه از میان وقایع و اعمال حقوقی،عقد است که برای انعقاد و ایجاد اثر دلخواه ناشی از آن،به توافق دو یا چند اراده نیاز دارد؛بدین ترتیب،عمل حقوقی ایقاع و واقعه حقوقی،تخصّصاً از گستره چنین موضوعی خارج است،چراکه اثر حقوقی در ایقاع با انشای یک اراده و در واقعه حقوقی در اثر انونق بدون توجّه به اراده انشایی شخص ایجاد میشود - امامی،13/4:1370؛امیری قائممقامی،× 1/1391360ْ؛کاتوزیان،قواعد عمومی قراردادها،1/1:1374؛همو،نظریه عمومی تعهدات،. - 99:1374پس آنچه باید بررسی شود،ماهیت چنین توافقی بر پایه قواعد و اصول قراردادهاست؟ × ماهیت هر قرارداد و در شمار آنها،قرارداد جانشینی در بارداری را میتوان به اعتبار مواردی مانند شرایط انعقاد،حاکمیت اراده،موضوع،هدف،آثار - کاتوزیان،قواعد عمومی قراردادها، - 37/1:1374و همچنین،وجود یا عدم وجود رابطه ژنتیکی بین والدین و فرزند - علیزاده، - 177:1385تبیین کرد؟ × به نظر میرسد بررسی شرایط انعقاد در تبیین ماهیت قرارداد جانشینی دارای نقش بیشتری است و در تبیین ماهیت آن،بر سایر موارد مطرح در اینباره تقدّم دارد؛چراکه بررسی تقسیم قرارداد جانشینی در بارداری به اعتبار شرایط انعقاد،معیّن میسازد که برای مثال،چنین قراردادی در شمار عقود معیّن یا نامعیّن - بینام - است و این تعیین به خودی خود میتواند در تبیین وضعیت بسیاری از تقسیمات دیگر مانند لازم یا جایز،تملیکی یا عهدی،جمعی یا فردی،معوّض یا مجانی بودن قرارداد مؤثر واقع شود.بنابراین،در تبیین ماهیت قرارداد استفاده از رحم جایگزین،نخست به شرایط انعقاد پرداخته میشودْ ×

الف - ماهیت قرارداد استفاده از رحم جایگزین به اعتبار شرایط انعقاد

پارهای از زوایای ماهیتهر قرارداد و در شمار آن،قراردادِ جانشینی در بارداری را میتوان به اعتبار شرایط انعقاد که به مباحثی مانند»عقد معیّن و نامعیّن - بینام - «،»عقد رضایی،تشریفاتی و عینی«و»عقد مستقل و تبعی«اختصاص یافته است،به ترتیب زیر تبیین کردْ ×

-1عقد معیّن و نامعیّن - بینام - ×