بخشی از مقاله
چکیده
پول الکترونیکی یک مکانیسم پرداخت ارزش ذخیره شده یا پیش پرداخت شده است که در آن مقداری از وجوه یا ارزش که برای مصرف کننده قابل استفاده است در یک وسیله و قطعهی الکترونیکی ذخیره شده و در تصرف مشتری است. ارزش الکترونیکی توسط مصرف کننده و مشتری خریداری می شود و هر بار که مستقیماً به دستگاههای دیگر متصل شود و یا مصرف کننده از دستگاه استفاده کند تا از طریق پایانهی فروش و یا حتی از شبکه های کامپیوتری همانند اینترنت خریدی را انجام دهد، از موجودی آن کاسته میشود.
پول الکترونیکی، به طور کلی، جایگزین پول و دیگر مکانیسم های پرداخت نظیر چک، کارت های اعتباری، چک های مسافرتی و کارت های پرداخت می شود. ارزش پول الکترونیک به صورت الکترونیکی و به روش های گوناگون انتقال داده می شود. ابزار پرداخت الکترونیکی نقش مهمی در توسعه تجارت الکترونیکی دارد و خدمات و محصولات بانکداری خرد الکترونیکیِ مشتمل بر پول الکترونیکی می تواند فرصت های مهم و جدیدی را برای بانک ها فراهم سازد. بانکداری و پول الکترونیکی به گسترش بازار بانک ها و افزایش فعالیت آنها در زمینه سنتی سپرده گیری و اعتبارات، ارائه محصولات و خدمات جدید یا تقویت جایگاه رقابتی آن ها در عرضه خدمات پرداخت موجود می انجامد. گذشته از این بانکداری و پول الکترونیکی هزینه عملیاتی بانک ها را کاهش می دهد.
مقدمه
پول در زندگی اقتصادی بشر از چنان اهمیتی برخوردار است که برخی از آن به عنوان یکی از مهم ترین اختراع های بشر یاد کرده اند و تاریخ اقتصادی را با توجه به اهمیت نقش پول به سه دوره اقتصاد پایاپای، دوره اقتصادی پولی و اقتصاد اعتباری تقسیم می کنند. با توجه به پیشرفت روزافزون فناوری اطلاعات و ارتباطات و گسترش استفاده از پول الکترونیکی از اواسط دهه 1990، شاید بتوان دوره کنونی را نیز دوره اقتصاد اینترنتی نامید.
گسترش روز افزون استفاده از پول الکترونیکی، پیامدهای تجاری، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی قابل ملاحظه ای به همراه دارد. از نظر اقتصادی مهم ترین آثار گسترش استفاده از پول الکترونیکی بر عرضه پول، سیاست های پولی و بانک مرکزی است. آثار گسترش کاربرد پول الکترونیکی بر سیاست های پولی از آن جهت که می تواند کارآیی یکی از ابزارهای سیاست گذاری کلان اقتصادی دولت برای دستیابی به اهداف اقتصادی خود، به خصوص تثبیت سطح عمومی قیمت ها را کاهش دهد، بسیار حائز اهمیت است.
پول بانکی یا الکترونیکی
واژه »پول الکترونیکی« به معنی واحدهای پولی الکترونیکی است که توسط ناشر، صادر شده و در قالب تراشه مغناطیسیِ جاسازی و در کارت پلاستیکی ذخیره میشود. برای اجرای فرایند پرداخت، به هنگام استفاده از پول الکترونیکی یا کیف پول الکترونیکی، دارندگان، واحدهای پولی الکترونیکی را از کارت خویش به کارت فروشنده منتقل می کنند. این معامله، بنابراین منجر به جابه جایی مادی هیچ بدهی یا اعتباری نمیشود. بلکه مبلغ مورد معامله از تراشه خریدار کاسته شده و به تراشه فروشنده افزوده می شود. پول الکترونیکی را از حیث کارکرد میتوان به کارت تلفن تشبیه کرد. چراکه با پرداخت مبلغ کارت به وجه رایج کشور، کارتی که اعتبار آن مشخص است، خریداری میشود و پس از پایان اعتبار، غیرقابل شارژ و غیرقابل استفاده میشود.
در زمان پرداخت پول الکترونیکی، چه زمانی پرداخت تحقق پیدا میکند و اثر تعیین این زمان در دعاوی و اختلافات چیست؟ در رابطه میان بانک و دارنده، پول الکترونیکی، زمانی وسیله نهایی پرداخت محسوب میشود که دارنده با داشتن کارت پول یا هر مدرکی که بر آن دلالت میکند و سایر مدارک لازم به بانک مراجعه کرده و آن را تبدیل به اسکناس کند. اما در رابطه دارنده - به عنوان مصرفکننده - و فروشندهای که پول الکترونیکی را به عنوان وسیله پرداخت میپذیرد، پول الکترونیکی، همان زمان خرید کالا یا خدمات، وسیله پرداخت محسوب میشود و اگر با مراجعه فروشنده به بانک، به هر دلیل -از جمله ورشکستگی بانکِ ناشر قابل تبدیل به پول نقد نباشد، مصرف کننده مسولیتی نخواهد داشت.
پول الکترونیکی با هر یک از مفاهیم زیر چه فرقی دارد؛ پول سنتی و اسکناس، چک، پرداخت با کارت پرداخت الکترونیکی.در نگاه همه اشخاصی که به هر نحو با پول الکترونیکی سر و کار دارند، این پول واسطهای برای پرداخت است و اینکه در اکثر قریب به اتفاق موارد، بانک به ویژه درکشورمان به دلیل پشتیبانی مستقیم دولت به عنوان بانکدار توانایی مالی پرداخت واقعی در قبال ارزش الکترونیکی را داراست، منجر به قلب ماهیت آن به مدرکی که »خود پول« باشد، نمیشود .به علاوه، پول الکترونیکی، وسیله تامین اعتبار یا سند »بدهی« محسوب نمیشود. البته از جهات مختلفی میتوان آن را به چک مسافرتی، که زمانی در کشورمان شایع بود، تشبیه کرد. زیرا دارای تضمین بانک صادرکننده میباشد.
به لحاظ ماهیت حقوقی، انتشار اسناد بدهی، عقد قرض یا ودیعه به شمار نمی آید و این اسناد دارای ماهیت و کارکرد خاص هستند که در مورد پول الکترونیکی به طور خاص، این کارکرد زمانی تکمیل میشود که واحدهای الکترونیکی ذخیره شده در کیف پول الکترونیکی به وجه رایج تبدیل شوند.مصداق پول الکترونیکی چیست؟ آیا کیف پول الکترونیکی که استفاده از آن معمول است، مصداق پول الکترونیکی است؟ باید اقرار کرد که پول الکترونیکی، شیوهای جدید برای پرداخت ارایه میکند که دررسته سامانههای پرداخت بدون گردش وجه، جای گرفته. واحدهای پولی الکترونیکی در قبال پرداخت وجه رایج که از سوی دارنده پول الکترونیکی به صادرکننده آن صورت میگیرد، در تراشه هوشمند کیف پول الکترونیکی ذخیره میشود.
فرایند پرداخت با انتقال واحدهای الکترونیکی از سوی مشتریِ دارنده کیف پول الکترونیکی به کارت تاجر، محقق میشود که اثر نهایی آن بستانکار شدن اولی و طلبکار شدن دومی است. تغییری که در واحدهای ذخیره شده تراشه هوشمند کارت پرداخت هر یک از طرفین انجام می گیرد، مبین میزان انتقال بوده و از این حیث میتواند به عنوان مدرک ادعای انتقال گیرنده در مقابل بانک صادرکننده، مستند قرار گیرد. چنانچه گفته شد، فرایند نهایی انتقال و تبدیل به وجه رایج از سوی بانک مذکور انجام میگیرد. فاصلهای که بین واریز نقدی به حساب از سوی دارنده کیف پول الکترونیکی، استفاده او از مبلغ اعتبار خود و رجوع گیرنده اعتبار به بانک، وجود دارد، فرصت خوبی در اختیار بانک قرار میدهد که از سپرده مذکور استفاده کرده و با گردش تجاری آن، تحصیل سود کند.
پول الکترونیکی یا پول دیجیتالی، ارزش پول واحدهای پول منتشره از سوی دولت یا بخش خصوصی است که به شکل الکترونیکی بر روی یک وسیله الکترونیکی ذخیره شده است. نشر گسترده پول الکترونیکی آثار تجاری، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی قابل توجهی دارد. مهمترین اثر گسترش استفاده از پول الکترونیکی بر عرضه پول، سیاستهای پولی و بانک مرکزی اختصاص دارد و در ادامه با توسعه بازارهای پول، سرمایه، کار و کالا ایجاد نسلهای جدید اقتصادی را هدفگذاری کرده است.
با توجه به قابلیت پول الکترونیکی برای جایگزینی به جای اسکناس و مسکوک، این امکان وجود دارد که پول الکترونیکی به تدریج جایگزین پول بانک مرکزی شود و بدین ترتیب موقعیت انحصاری بانک مرکزی در زمینههای سیاستگذاری پولی، نظارت بانکی، نظارت بر نظام پرداخت ها، ثبات نظام مالی و به ویژه استقلال آن با خطر مواجه شود.نتایج ارزیابی آثار گسترش کاربرد پول الکترونیکی بر اقتصاد ایران نشان می دهد نشر گسترده پول الکترونیکی اثر ناچیزی بر حجم پول، قدرت کنترلی بانک مرکزی و سیاست های پول به همراه خواهد داشت. البته واکنش های بانک مرکزی در قبال نشر پول الکترونیکی، نقش بسیار مهمی در چگونگی تاثیرگذاری گسترش کاربرد پول الکترونیکی بر اقتصاد دارد.
اگرچه تا کنون اقتصاددانان تعریف جامع و مانعی از پول، که بتواند همه ویژگی ها و وظایف پول را پوشش دهد، ارائه نکردهاند، اما می توان با کمی اغماض پول را به عنوان وسیله ای برای داد و ستد که مورد قبول عموم افراد جامعه باشد، تعریف کرد. پول بانکی پولی است که در یک حساب بانکی بوده و قابل برداشت از شعب بانک و یا دستگاههای خودپرداز است. در تقریباً تمامی بانکهای دنیا بانک از سیستم بانکداری ذخیره کسری استفاده میکند که در آن بانک تنها بخشی از سپرده ها را به عنوان ذخیره نگه میدارد.
پول بانکی دارای این تفاوت با پول مسکوک است که اولاً به صورت غیرفیزیکی بوده و تنها یک عدد در دفترچه حساب صاحب حساب است و ثانیاً اینکه در صورت از بین رفتن آن مؤسسه بانکی، پول ذخیره شده در آن نیز از بین میرود. سیستم بانکداری ذخیره کسری دارای خطرات تورمی زیادی است زیرا در هر بار پول جدیدی به پول در گردش هر کشور اضافه می شود. در تمامی کشورها بانک مرکزی میزان ذخیره مورد نیاز بانک را مشخص میکند. پول در گردش هر کشور معمولاً مجموع پول مسکوک و پول درون حسابهای بانکی است.
انواع پول الکترونیکی
پول الکترونیکی را به شیوههای مختلف تقسیمبندی مینمایند، در یکی از تقسیمبندیها پول الکترونیکی را به دو دسته تقسیم مینمایند:
1 پول الکترونیکی شناسایی شده:
این نوع پول الکترونیکی حاوی اطلاعاتی درباره هویت مالک آن میباشد که تا حدودی مانند کارتهای اعتباری است. این پولها دارای قابلیت ردگیری میباشند و هویت دارنده آن قابل شناسایی است. قابلیت استفاده این پول در دو روش پیوسته و ناپیوسته امکانپذیر است.
2 پول الکترونیکی غیرقابل شناسایی - بینام و نشان - :
این نوع پول دیجیتالی خصوصیت مخفی بودن هویت فرد دارندهاش، را در بردارد، و از این لحاظ درست مانند پول کاغذی سنتی عمل میکند. هنگامی که پول دیجیتالی از حسابی برداشت شد بدون باقی گذاشتن هیچ اثری میتوان آن را خرج نمود و با توجه به این نکته که هنگام ایجاد کردن پول دیجیتالی از امضاهای نامشخص استفاده میشود امکان پی گیری آن برای هیچ بانکی وجود ندارد. هر کدام از پولهای الکترونیکی فوقالذکر به دو دسته پول الکترونیکی پیوسته و پول الکترونیکی ناپیوسته تقسیم میشود.
ماهیت حقوقی پول الکترونیکی:
مبحث اول:جایگاه پول الکترونیکی درنظام های حقوقی
ماهیت پول در اندیشه های حقوقی رومی ژرمنی و کامن لا در حالی که برخی مفسران اقتصادی ناپدید شدن پول در آینده را به واسطه ارایه تکنولوژی های جدید پیش بینی می کنند، برخی صاحب نظران حقوقی معتقدند که هم اکنون هم از دید حقوقی پول یک کمیت نامعلوم است. پول اگر چه در روابط اقتصادی افراد فراگیر وحاکم است، اما به طور کلی عاری از تئوری حقوقی است و معدود تعریفات حقوقی که درباره پول وجود دارد، عمدتاً پول را بر اساس وظایف و کارکردهای آن به عنوان واحد محاسبه یا به اعتقاد برخی، وسیله پرداخت و واسطه مبادله تعریف میکنند.
