مقاله حقوق شهروندی الکترونیک ( مطالعه حقوق و تکالیف شهروندان الکترونیک در اسناد و مقررات بین المللی و حقوق ایران )

بخشی از مقاله

چکیده:

صاحبنظران حوزه فنآوري اطلاعات معتقدند که امروزه اینترنت دنیاي دیگري را با یک سبک زندگی متفاوت براي او خلق کرده است؛ یعنی انسان امروز در دوجهان زندگی میکند: یکی جهان واقعی و دیگري جهان مجازي. جهان اول، همین دنیاي واقعی است که در آن زندگی اجتماعی جریان دارد و جهان دوم، دنیاي مجازي است که انسان با ورود به فضاي مجازي اینترنت زندگی دیگري را بهموازات زندگی در دنیاي واقعی براي خود برمیگزیند.شهروند دنیاي واقعی - سیتیزن - در حال تبدیلشدن به شهروند شبکهاي - نتیزن - است. نتیزن ها که تحت عناوینی همچون شهروندان اینترنتی، شهروندان مجازي،شهروندان دیجیتالی یا شهروندان الکترونیک نیز از آنها یاد میشود همان کاربران اینترنتی هستند که یا بهطور حرفهاي و مستمرو یا صرفاً براي استفاده موقت وارد دنیاي مجازي میشوند و به تعامل با یکدیگر میپردازند.تغییر تحول حاصل از اینترنت در شیوه زندگی و ویژگیهاي شخصیتی انسان، تغییر و تحول در حقوق و تکالیف افراد را نیز به دنبال داشته است. در نتیجه حقوق شهروندي شکل تازه و متفاوتی به خود میگیرد و باب جدیدي تحت عنوان حقوق شهروندي مجازي ذیل حقوق شهروندي بازمیگردد که موضوع آن مطالعه حقوق و تکالیف شهروندان در فضاي مجازي خواهد بود. نوشتار حاضر بر مبناي این پارادایم که شبکه را ازجمله حقوق افراد در عصر فنآوري اطلاعات میداند به مطالعه حقوق شهروند و شهروندي مجازي میپردازد.

کلمات کلیدي:فضاي مجازي، شهروندي مجازي، شهروند مجازي، نتیزن

-1 مقدمه

باید پذیرفت که امروزه ارتباطات و تعاملات افراد در فضاي مجازي اینترنت،به مقولهاي فراتر از یک ارتباط اجتماعی در قالب الکترونیک،تبدیلشده است.گسترش کمی و کیفی استفاده انسان از اینترنت در شیوه زندگی او، تغییرات بنیادینی ایجاد کرده است. وابستگی و نیاز شدید انسان به استفاده از اینترنت،که روزبهروز هم در حال گسترش است، موجب کوچک شدن دنیاي واقعی و بزرگتر شدن دنیاي مجازي شده است.صاحبنظران حوزه فنآوري اطلاعات همگی بر این موضوع توافق دارند که امروزه اینترنت بهگونهاي خود را بر زندگی انسان تحمیل کرده که دنیاي دیگري را با یک سبک زندگی متفاوت براي او خلق کرده است؛ یعنی انسان امروز در دوجهان زندگی میکند: یکی جهان واقعی و دیگري جهان مجازي. جهان اول، همین شهروندان جهانی جامعه مجازي ادعاي حقوق و حمایتهاي جدیدي خواهند کرد و انتظار نظارت و اجراي عدالت در فضاي مجازي را خواهند داشت. [6]

بر همین مبنا چون این فضاي غیرملموس و غیرقابل روئیت،میتواندمحیط تولید محتوي حقوقی و محل ارتباطات و تعاملات حقوقی افراد قرار گیرد، درنتیجه، حقوق شهروندي شکل تازه و متفاوتی به خود میگیرد و باب جدیدي تحت عنوان حقوق شهروندي مجازي ذیل حقوق شهروندي بازمیگردد. حقوق شهروندي مجازي درواقع یکی از مباحث حقوق فضاي مجازي است که موضوع آن مطالعه حقوق و تکالیف شهروندان در فضاي مجازي خواهد بود.نوشتار حاضر بر مبناي نظري این پارادایم که »شبکه خدمت نیست بلکه حق است 8«، » حق شبکه9« را ازجمله حقوق افراد در عصر فنآوري اطلاعات می داند، به مطالعه حقوق شهروند و شهروندي در فضاي مجازي با تأکید بر حقوق ایران میپردازد.

جهان واقعی است که در آن زندگی و فعالیت اجتماعی جریان دارد و -2 شهروند و شهروندي در فضاي مجازي جهان دوم، جهان مجازي است که انسان را در مواجه با واقعیتهاي مجازي قرار میدهد.[1] این جهان مجازي درواقع همان شبکه جهانی اینترنت است که بهمدد فراگیرشان فنآوري اطلاعات و ارتباطات،درتکوین یک»جامعه مجازي1«یا»جامعه الکترونیکی2«نقش اساسی را ایفا میکند. لزوم شکلگیري این جامعه اطلاعاتی جهانی، بهگونهاي که مردم سراسر دنیا قادر به ایجاد، دسترسی، استفاده و به اشتراكگذاري اطلاعات و دانش باهدف ارتقاء توسعه پایدار و بهبود کیفیت زندگی بشر باشند،مورد اجماع جهانی نیز قرارگرفته است. [2] جهان مجازي علاوه بر شکلگیري سریع،در وضعیت رقابت با دنیاي واقعی و تسلط بر آن نیز قرارگرفته است .

این امر، از غلبه محتواي فرهنگ محیط مجازي بر تمامی ابعاد شخصیتی انسان، آشکارا قابلدرك است. [3] یکی از نتایج مشهود تأثیرپذیري ابعاد شخصیتی انسان از شبکه را میتوان در تغییر هویت واقعی و فیزیکی او - سیتیزن - به هویت شبکهاي - نتیزن - و همزیستی همزمان این دو هویت در دوجهان واقعی و مجازي مشاهده نمود. »شهروند3«دنیاي واقعی در حال تبدیلشدن به »شهروند دنیاي مجازي4«،»شهروند دیجیتالی 5«یا » شهروند الکترونیک6« است. [4].این نوع شهروندان درواقع همان » کاربران اینترنتی7« هستند که ممکن است بهطور حرفهاي و مستمر در دنیاي مجازي حضورداشته باشند - مثل وبلاگ نویسان،ارائهکنندگان خدمات اینترنتی و... - یا اینکه صرفاً براي استفاده و انجام کار موقت وارد دنیاي مجازي میشوند - مثل کسانی که براي یک ثبتنام اینترنتی یا انجام یک جستجوي علمی ازاینترنت استفاده میکنند - [5]

تغییر تحول حاصل از اینترنت در شیوه زندگی و ویژگیهاي شخصیتی انسان،تغییر و تحول در حقوق و تکالیف افراد را نیز به دنبال داشته است. دیري نمیپاید که افراد بهعنوانواژه » مجازي « معادل اصطلاح « cyber » در زبان انگلیسی است ولیکن ذکر این نکته ضروري است که واژه مذکور معادل اصطلاح » « virtual نیز میباشد که ازنظر مفهومی متفاوت هستند.بنابراین منظور ما از »فضاي مجازي «، مفهوم معادل « cyber space » است نه « virtual space »؛لیکن به علت کثرت استعمال واژه مجازي،آن را بهجاي واژه سایبر برگزیده ایم .پس در این مفهوم،اصطلاح مذکور در مقابل » دنیاي واقعی « قرار میگیرد.منظور از دنیاي واقعی نیز همین جهان مادي، فیزیکی و عینی است.

اصطلاح » فضاي مجازي« - در مفهوم مقابل دنیاي واقعی - در بسیاري از نوشتههاي حوزه فن آوري اطلاعات، با عناوین»فضاي شبکهاي10«، » فضاي اینترنتی11«، » فضاي الکترونیک12«، » فضاي دیجیتال13 «، » فضاي آنلاین 14«، نیز مورد خطاب قرارگرفته میشود که، اگرچه داراي اوصاف مذکور است ولیکن با هیچیک از مفاهیم مورداشاره انطباق کامل معنایی ندارد.به نظر میرسد، میتواند از منظر علم حقوق همگی این اوصاف را دربرگیرنده یک مفهوم واحد دانست و این مفهوم همان فضایی است که در مقابل مفهوم » فضاي واقعی« قرار میگیرند. به نظر نگارنده قیود » مجازي «،»اینترنتی«،»دیجیتالی«، »الکترونیکی«،و»سایبري«، همگی بیانگر معنی واحدي هستند. لذا به دلیل همین ترادف معنایی،ما در این نوشتار اصطلاح » فضاي مجازي « را به خاطر کثرت استعمال اصطلاحهاي » فضاي مجازي « و » دنیاي مجازي «، به نمایندگی از سایر واژهها مورداستفاده قرارگرفته است.

-1-2 فضاي مجازي بستر نوین شهروندي  

 بروز شکل جدیدي از حقوق شهروندي، تحت عنوان » حقوق شهروندي مجازي« گردیده است...اصطلاح » فضاي مجازي « یا به عبارت دقیق تر،» فضاي سایبر « واژهاي نوظهور و متعلق به عصر فنآوري اطلاعات است که مترادف و معادل اینترنت و آنچه به دنیاي رقمی مربوط میشود، در نظر گرفتهشده است.15اگرچه برخی از نویسندگان و صاحبنظران مربوطه اینترنت را فقط بخشی از فضاي مجازي میدانند.با این توضیح که واژه »سایبر - مجازي « - درواقع از اصطلاح » سایبرنتیک «،به معناي مطالعه مکانیسمهاي مورداستفاده در کنترل و منظم سازي سیستمهاي پیچیده انسانی و ماشینی، اقتباس گردیده است و در اینجا وصفی است براي هر آنچه متعلق به دانش » فنآوري اطلاعات - « رایانهها، اینترنت، سیستمهاي اطلاعاتی،و... - و سایر فناوريهاي مرتبط با آن است. [7] برخی از کشورهاي پیشرو در تعیین و ترسیم زیربناي قانونی براي دنیاي مجازي، فضاي مجازي را اینگونه تعریف نمودهاند:

-1 فضاي شبه واقعی یا یک محیط انتزاعی که ارتباطات الکترونیک،بهویژه از طرق اینترنت،در آن انجام میشود. [8]

-2فضاي مجازي عبارت است از یک دنیاي الکترونیک که بهوسیله شبکههاي به هم متصل شده فن آوري اطلاعات،ایجادشده است و تمام مردم دنیا میتواند در آن با یکدیگر به تبادل افکار و اطلاعات و ارائه خدمات و ایجاد روابط دوستانه بپردازند. [9]

-3فضاي سایبر فضایی مجازي از تمام سیستمهاي فنآوري اطلاعات به هم متصل در سطح جهانی است که پایه و اساس آن اینترنت است. [10]

-4فضاي مجازي عبارت است از یک محیط تعاملی ساختهشده از
 
-2-2 مفهوم شناسی شهروند و شهروندي مجازي

شناسایی حقوق شهروندان شبکهاي - نتیزن ها - در شبکه جهانی اینترنت مستلزم شناسایی مفهوم نوظهور » شهروندي مجازي16«، است که با عناوین دیگري همچون »شهروندي اینترنتی17«، »شهروندي شبکهاي18«، »شهروندي الکترونیک19«، و »شهروندي دیجیتالی20«، نیز شناخته میشود.

-1-2-2 ارکان و عناصر شهروندي مجازي

مطالعه اجمالی تألیفات حوزه فنآوري اطلاعات نشان میدهد که اندیشمندان و صاحبنظران این حوزه براي تحقق مفهوم شهروندي مجازي شرایط و عواملی را ضروري دانستهاند.بهعبارتدیگر تحقق کامل شهروندي در فضاي مجازي مستلزم وجود عناصري است که سبب تفاوت این مفهوم با شهروندي در دنیاي واقعی میگردد. البته این ارکان و عناصر در حوزههاي مختلف و متنوعی مطرح گردیده کهلزوماً محدود و منحصر به علم حقوق نخواهد بود. مهمترین ارکان و عناصر تحقق مفهوم شهروندي عبارتاند از:

الف - دسترسی دیجیتال21،: مهمترین رکنی که سبب میشود یک شخص را شهروند مجازي بنامیم دسترسی و ورود وي به فضاي مجازي است. بهعبارتدیگر،افراد تا قبل از ورود به فضاي مجازي شهروند عادي محسوب میشوند.اما زمانی که با هر وسیله ارتباطی و با هر هدفی به شبکه جهانی اینترنت متصل میشوند، بهمحض ورود شهروند جامعه مجازي شدهاند.شبکههاي متصل دیجیتالی - اعم از اینترنت - که زمینه ذخیره،پردازش و انتقال اطلاعات را فراهم آورده است. [11]

-5فضاي مجازي عبارت است از یک شبکه بههمپیوستهاي با زیربناي فنآوري اطلاعات که شامل اینترنت و تمام شبکههاي ارتباطی و مخابراتی و رایانهاي میشود که محیطی مجازي از اطلاعات را براي ارتباط مردم فراهم نموده است. [12]شاید به عبارت ساده تر بتوان گفت که منظور از فضاي مجازي یا دنیاي مجازي،همان شبکه جهانی اینترنت است. از این حیث که یک فضاي ارتباطی –تعاملی غیر فیزیکی غیرملموس است،آن را »مجازي« وازاین حیث که فاقد مرز و مکان و محدوده جغرافیایی است، آن را» فضا « نامیده اند.این فضاي مجازي از این حیث که وسعتی به بزرگی جهان واقعی دارد » دنیاي مجازي « نیز نامگرفته و بستر نوینی براي ظهور وطبق اعلامیه جدید شوراي حقوق بشر سازمان ملل، اینترنت ابزاري مناسب براي دسترسی اعضاي سازمان به حقوقشان بوده و تأثیر مثبت و غیرقابلانکاري بر جوامع انسانی داشته و لذا یکی از حقوق بشر محسوب خواهد شد... 22، در همین راستا » دولتها باید به دسترسی آسان و کمهزینه کاربران و شهروندان به اینترنت کمک کنند و این امر باید به یک هنجار تبدیل شود « بر این مبنا دسترسی به اینترنت امروزه یک حق محسوب میشود.22

ب - اقتصاد دیجیتال23،: اقتصاد دیجیتال که از آن به عنوان »اقتصاد اینترنتی24«، یا» اقتصاد شبکهاي25 «، نامبرده میشود، بهصورت ساده، اقتصادي است که قسمت اعظم آن بر پایه فناوريهاي دیجیتال شامل شبکههاي ارتباطی، رایانهها، نرمافزارها و سایر فناوريهاي اطلاعاتی است،و انواع تجارت الکترونیک، بازارهاي الکترونیک، دریافت و پرداخت، کارتهاي هوشمند و پول الکترونیک و تراکنش مالی را شامل است [13].