بخشی از مقاله
چکیده
موقعیت ژئوپلتیکی و استراتژیکی ایران جایگاه ویژهای در معادلههای بینالمللی و نقشههای استراتژیک جنگ جهانی دوم داشته است. از این رو، نقش سوق الجیشی ایران در ادامه جنگ جهانی دوم غیرقابل انکار است. توجه به این نکته ضروری است که تنها ارسال مقدار قابل مالحظه تسلیحات جنگی به متفقین از طریق خاک ایران نقش حیاتی و تعیین کنندهای در ازدیاد قدرت دفاعی روسیه شوروی و متوقف کردن پیشروی ارتش هیتلر به سوی خاورمیانه و هندوستان ایفا کرد. لذا، منطقه شرق ایران با قرار گرفتن در جنوب غربی آسیا، دارای یک موقعیت ممتاز ژئواستراتژیک در کانون توجه جهانی قرار گرفته و نقش ویژهای به ظرفیت موجود ایران جهت تأمین انرژی کشورهای مختلف بخشیده است.
به همین دلیل یافتههای پژوهش بیانگر این حقیقت است که منطقه شرق ایران به واسطه برخورداری از ظرفیتهای ژئوپولیتیکی فوقالعاده اقتصادی، امنیتی، دسترسی به آبهای بینالمللی و ارتباطات منطقهای و بینالمللی باعث جلب توجه استعمارگران در خالل جنگ دوم جهانی شده است. بنابراین پژوهش حاضر در پی پاسخ به این سؤال مهم است که منطقه شرق ایران چه جایگاهی در معادالت ژئوپلتیکی جنگ جهانی دوم داشته است؟ فرضیه و استدالل نویسندگان بر آن است که منطقه شرق ایران به دلیل موقعیت ممتاز ژئوپلیتیکی، نزدیکی جغرافیایی به دریاهای آزاد و تنگه استراتژیک هرمز و مهمتر از همه کمربند امنیتی برای هندوستان نقش و جایگاه مهمی بر معادالت جنگ داشته است. این مقاله با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی تدوین شده است.
کلید واژهها: ژئوپلتیک، شرق ایران، جنگ جهانی دوم، کمربند امنیتی، استعمار انگلیس
مقدمه
ژئوپلیتیک، در دیدگاه اندیشمندان علوم سیاسی و جغرافیای سیاسی، همواره از مفاهیم ناپایدار و با تحولپذیری زیاد به شمار میرفته است که به واسطهی آن موقعیت ژئوپلیتیک متحول کشورها در سطوح مختلف نظام بینالمللی، جهانی و منطقهای مورد ارزیابی علمی قرار میگیرد. سرزمین ایران به دلیل دارا بودن ارزشهای خاص اقتصادی و سیاسی از دیرباز صحنه حضور بیگانگان و مورد توجه و عالقه جهانیان بوده است. از این رو، ایران به خاطر موقعیت جغرافیایی ویژه ای که دارد،به عنوان پلی خاورمیانه و آسیا را به اروپا و شبه جزیرۀ هند متصل میکند. لذا، در طول دو قرن اخیر بارها مورد هجوم قدرتهای استعماری قرار گرفته است.
به همین سبب اهمیت سوق الجیشی و نقش حیاتی ایران در جنگ جهانی دوم به دو بخش متمایز ولی در عین حال مرتبط با یکدیگر تقسیم میشود. از یک طرف این سرزمین دروازهای بود به خاورمیانه و هندوستان، و از طرف دیگر خط ارتباطی بسیار مهمی بین شوروی و متحدینش بود. و همچنین یکی از خطوط حیاتی کمک رسانی متفقین به جبهۀ شوروی بود. از این رو، در جنگ جهانی دوم ایران به لحاظ موقعیت جغرافیایی و پتانسیل کاربردی فضای آن در صحنههای عملیات، مورد توجه خاص طرفین جنگ قرار گرفت و در هر دو مورد موضع بی طرفی ایران از سوی دولتهای درگیر در جنگ نادیده گرفته شد و سرزمین ایران به اشغال آنها در آمد و در جهت اهداف نظامی و عملیات سرنوشت ساز مورد بهره برداری قرار گرفت.
بطوری که در جریان جنگ جهانی دوم، از سوی متفقین به ایران به عنوان پل پیروزی داده شد - حافظ نیا،. - 61 :1380بنابراین، کشور ایران که بعنوان یک کشور مهم از دید استراتژیک در دوران جنگ دوم جهانی مطرح بود، و موقعیت منطقهای آن در دوران جنگ، به موقعیت ممتاز بینالمللی در عرصه جهانی بدل گشته بود. این موقعیت استثنایی، جایگزین ناپذیر بوده و نقش محوری در تدوین استراتژیهای متفقین داشت. لذا، ارزش ژئوپلیتیکی ایران به حدی است که هرگونه تغییری در حاکمیت آن میتوانسته است موازنه منطقهای و جهانی را برهم زند. اگر چه طی دو جنگ جهانی اول و دوم در همان بدایت امر بی طرفی خود را اعالم داشت اما به دلیل شاخصههای ژئواستراتژیک و ژئوپلیتیک طی این دوجنگ آماج حمالت سنگین دو طرف جنگ قرار گرفت.
با همهی این تفاسیر، موقعیت استراتژیکی ایران و فراوانی و ارزانی نفت آن، یکی از عوامل مهم تجاوز نیروهای نظامی بریتانیا و اتحاد جماهیر شوروی به خاک ایران در جنگ جهانی دوم بود. و طرفهای درگیر جنگ به ویژه متفقین به صورت بالفعل ایران را پلی برای پیروزی در جنگ به شمار میآوردند و به صورت بالقوه در اندیشه بهرهبرداری از دستاوردهای پس از پیروزی در جنگ بودند. به همین دلیل ایران نقشی ویژه در معادلههای بینالمللی و نقشههای استراتژیک پیدا میکرد که البته کمتر فرصت مییافت از این نقش ویژه به نفع خود بهره گیرد - گنج بخشزمانی،. - 189 :1386پس از مسئله نفت، راههای ترانزیتی ایران که راهی بدون انقطاع و امن بود، مهمترین هدف بود. اما انگلیسیها برای جلب نظر موافق روسها، اهمیت راههای ایران را به عنوان مهمترین عامل برایضرورت اشغال ایران مطرح کردند.
به طور کلی پیامدهای ژئوپلتیکی شرق کشور در سطح جهانی برای متفقین در سه جهت کلی خودنمایی کرد: اول، موقعیت ممتاز ژئوپلتیکی ایران به خصوص شرق کشور؛ دوم، نزدیکی به دریاهای آزاد و تنگه استراتژیکی هرمز و سوم، کمربند امنیتی ایران برای هندوستان. حساسیتهاى امنیتى - سیاسى حاکم بر جنگ جهانی، بهویژه نزدیکى جغرافیایى ایران به هندوستان، که امنیت آن به لحاظ استراتژیکى براى انگلیس از اهمیت زیادى برخوردار است، و همچنین موقعیت ژئواستراتژیک، منابع سرشار انرژى - بویژه نفت - ، و ظرفیتهاى ژئوپلتیکی و داشتن راه های مناسب کشور ایران را مرکز توجه متفقین قرار داده بود. این مقاله در درصدد تبیین قابلیتها و نقش ژئو استراتژیکی شرق کشور در معادالت متفقین و طرز تلقی و انگارههای ژئوپلتیکی شرق ایران برای دستیابی اهداف خود بودند.
اهمیت و ضرورت پژوهش
بررسی موقعیت ژئوپلتیکی ایران در طول جنگ جهانی دوم از این جهت حائز اهمیت است که ایران از همان ابتدا، بیطرفی خود را در جنگ اعالم کرد؛ اما همانند جنگ جهانی اول، بیطرفی ایران رعایت نشد و دو ماه پس از حمله آلمان نازی به خاک شوروی از سمت شمال و جنوب و غرب به خاک ایران حمله و آن را اشغال کردند. از این رو، ایران همواره جایگاه ویژهای در معادلههای بینالمللی و نقشههای استراتژیک داشته است؛ و البته کمتر فرصت یافته از این جایگاه ویژه به نفع خود بهره گیرد. در این میان موقعیت استراتژیک شرق ایران و اهمیت ارتباطی آن، و کمربند امنیتی آن برای هند و نزدیکی به آبهای بینالمللی از عوامل مهم تجاوز نیروهای نظامیمتفقین مخصوصاً انگلیس به خاک ایران در جنگ جهانی دوم بود.
سوال اصلی
سوال اصلی که مطرح میشود این است که منطقه شرق ایران چه جایگاهی در معادالت ژئوپلتیکی جنگ جهانی دوم داشته است؟
فرضیه پژوهش
