بخشی از مقاله
چکیده
سعید سرمد کاشانی، یکی از شاعران گمنام و درعین حال، نامآشناي ایرانی در دیارشبه قارهي هند است که در قرن یازدهم - ه .ق - در زمان اورنگزیب به جرم الحاد، گردنزدهشد. بیشتر سرودههاي سرمد، در قالب رباعی است و یکی از رباعیسرایان مشهور زمان خود بهشمارمیآید و در سرودن این قالب، بسیار تبحر داشته، به گونهاي که بیشتر بدیههگویی میکردهاست. او، درتمام موضوعات سخنگفته و تنوع مضامین اعم از: عرفانی، عاشقانه، اخلاقی، اجتماعی، انتقادي، دینی و طنز با زبانی ساده، اما جزیل و استوار در رباعیاتش وجود دارد.در مقالهي حاضر، سعیشده تا ضمن آشنایی با زوایاي پنهان ِزندگی و اندیشهي او، موضوعات مختلف شعر سرمد کاشانی مورد بحث و بررسی قرارگیرد.
کلیدواژهها: سعید سرمدکاشانی، رباعیات، اندیشهها، موضوعات، شعر.
درآمد
زبان فارسی در طی هزار و یکصدسال تاریخ ادبیِ این کهن بوم و بر، همواره بارِ ادراك و احساس قوم ایرانی را بر دوش کشیده و میکشد. در میان این همهي داراییهاي معنوي و انسانی که ادبیات، بدون هیچ مزد و مواجبی هر روز بیشتر ازگذشته، به دوستداران و علاقهمندانش تقدیم کند،می داراییِ شعر از همه چشمگیرتر و ارزشمندتر بوده است. چرا که شعر، شرحِ حقایق و واقعیهايتعالمِ انسانیت است که پنهانس کردن آنها، بر دل خداوندانِ قلم و اندیشه سنگینیکردهاست. آینهي شعر و ادب، بهترین جلوگاه احساسات و عواطف استبشري. شاعر، ترجمانِ دل مردم و زبانِ گویاي آنهاست. شعرش،زبانِ» دل« است و مناسبتترین مضمون و معنی این زبان، همانا حالات و هیجانات نفسانی و عواطف خوانندگان و مخاطبان میباشد.
یکی از دلایل پربار بودن تاریخ ادبیات فارسی، وجود همین احساسات و عواطف شاعرانه است کهاز لابه لاي اشعار شاعران تراوش میکند.درمیان مضامین و درونمایههاي زبان فارسی، مضامین عرفانی و اخلاقی، یکی از آن سرمایهها و داراییهاي روحانی و معنوي است که قرنها، ادبیات فارسی و حتی جاهایی زبان عربی را رونق بخشیده و بخش عظیمی از شعر ونثر را بهخود اختصاصدادهاست. سرودههاي سعیدسرمدکاشانی، یکی ازآن مجموعه سرمایههاي معنوي و روحانی در دیار هند است.محمد سعید معروف به »سعیدا« و»سرمدکاشی - «م1073 ه.ق - ، شاعرایرانی و یکی از رباعیسرایان مشهور سدهي یازدهم - ه .ق - است که در زمان حکمرانی اورنگزیب از پادشاهان بابر، به جرم الحاد مجازات و گردن زدهشد.
وي، از مجذوبان بهشمارمیرفتهاست. او، ابتدا یهودي بود، اما در جوانی اسلام آورد. »سرمد جدیدالاسلام، ازجملهي یهودان کاشان بود که به ارشاد مرحمتپناه امیرحیدرمعمایی، به دولت اسلام مشرف گردید - «گلچین معانی، . - 537 :1369 او طالب علم بوده و علاقهمند به فراگیري علوم مذهبی و ادیان و اندیشههاي مذاهب مختلف: »سرمد از روشنفکران کلیمی بود که پیش از رويآوردن به اسلام به تحصیل علوم مذهبی و الهیات یهودپرداخت تا به مقام ربی - پیشوایی - درآن مذهب برسد. تورات را از برکرد. براي تکمیل معلومات خویش، انجیل و دیگر کتاب هاي مسیحی را مطالعهکرد - «صلاحی، . - 13 :1370 حکمت و فلسفه را نزد ملاصدرا و میرفندرسکی فراگرفت و حتی طب هم نیکو میدانست.
از تته - نزدیک کراچی - تا لاهور و سپس حیدرآباد دکن تا دهلی را درنوردید و در دهلی با داراشکوه که به مجذوبان مایل بود، همسوشد. عالمان دین که با داراشکوه بهسبب گرایشش به صوفیه مخالفت میورزیدند، با سرمد نیز دشمنیکردند. عامل دیگر که در دشمنی با سرمد نقشداشت، گرایش او به طایفهي»برهنگان هند - 1 - « بود. این عوامل سبب شد تا او را به جرم الحاد به فرمان اورزنگ زیب به قتلبرسانند. یک علت دیگر قتل او را، بر زبان نراندن »کلمهي طیبه« و به نوعی خدانشناسی - صلاحی: - 24 دانستهاند. »چون در محکمه، از وي خواستنند تا »کلمهي طیبه« را بر زبان راند، او در آن شور و جذبهاي که داشت، فقط »لااله« گفت و مدعی شد که چون هنوز در مقام نفی است، جز این چیزي نمیگوید - «زرینکوب، . - 45 :1369 حتی گویند که سعید سرمد، انکار معراج هم کرده - - 2 و گفتهاست:
آن کو سرّ حقیقتش باور شد خود پهنتر از سپهر پهناور شد
ملا گوید که برشد احمد به فلک سرمد گوید فلک به احمد برشد - سرمدکاشانی، - 14 :1388
همین رباعی را دستاویزي براي کشتن او قرار دادهاند. - گلچین معانی، - 545 : 1369 البته نباید از نظر دورداشت که تمام این علتها، سیاسی بودهاست. - زرین کوب: . - 46هرروي،به چگونگی مجازات و قتل او، احوال حلاج را می نُمایاند، چنان که خود بر زبان راندهاست:
عمري است که آوازهي منصور کهن شد من از سر نو، جلوه دهم، دار و رسن را - سرمدکاشانی، - 174 : 1388
و از این رو، بعدها به او لقب »شهید« دادهاند. سرنوشت او چیزي شبیه به سرنوشت حلاج، عینالقضاه، سهروردي و نسیمی بودهاست و آنچه در مورد آنها نوشتهاند، درحق سعیدسرمد هم صدق میکند. - صلاحی: - 33
سعید سرمد و قالب رباعی
آثار منظوم و منثور عارفان، جزء بهترین و جذابترین آثار زبان فارسی است. آنها، در قالبهاي گوناگون به خصوص غزل، مثنوي و رباعی، عظیمترین شاهکارهاي منظوم را بهارمغان آوردهاند. گرایش صوفیه به رباعی، خود مرهون علتهایی است:
الف - دلنشینی و ذوقی بودن آن: شمس قیس رازي، در المعجم خود دراین باره میگوید: »یکی از متقدمان شعراي عجم و پندارم رودکی و االله اعلم از نوع اخرم و اخرب این بحر، وزنی تخریجکردهاست که آن را وزن رباعی خوانند و الحق وزنی مقبول و شعري مستلذّ و مطبوع است و از این جهت، اغلب نفوس نفیس را، بدان رغبت است و بیشتر طباع سلیم را بدان، میل - « شمس قیس رازي، . - 119 :1373
ب - کوتاهبودن آن: »رباعی بعد از »مفرد«، کوتاهترین قالب شعري است و کسانی که داراي ذوق ادبی و شور و حالی هستند لیکن از پرداختن به حرفهي شاعري ابا دارند، میتوانند بهراحتی بدان بپردازند - «شمیسا، . - 47 :1374
ج - مردمیبودن آن: صوفیه، از میان اجتماع و مردم روزگار خود برخاسته و رشدکردهاند. ازاین جهت، همیشه با مردم و درمیان آنها حاضربودهاند. همین امر ایجاب میکرد که به سراغ قالبهاي شعریی بروند که مردم کوچه و بارار آن را دریابند و بفهمند. زیاد خود را پایبند به ادبیات رسمی درباي و قصیده نمیکردند.» صوفیه از میان مردم و با مردم بودند و به قولی یک جریان مبارزه با حکومت برعهدهي آنان بود و ازاین رو، هیچگاه با ادبیات رسمی درباي یعنی قصیدهپردازيِ صرف و مداحی کاري نداشتند و بیشتر به غزل و رباعی متمایل بودند - « همان: . - 47
این عوامل سبب گردید تا عشق و علاقهي وافري در سرایش رباعی در میان صوفیان ایجاد شود. تا آنجا که برخی از آنها همچون ابوسعید ابوالخیر، فقط به رباعیسرا معروف بودهاند.از نظرموضوع، اندیشههاي عرفانی و صوفیانهي عارفان با این قالب سازگاراست. تقسیم بندي رباعی از نظر موضوع، شامل عاشقانه، عارفانه و فلسفی و حکمی می باشد.سعیدسرمدکاشانی درمیان رباعیسرایان قرن یازدهم و شاعران سبک هندي خوش درخشیدهاست. نام او، درمیان چند شاعر رباعیسراي سدهيیازدهم درکنار سحابی، طالب آملی و نظیري نیشابوري قرار گرفتهس است. - شمیسا، - 106 : 1374 مجموعهي اشعار او، شامل 324 رباعی است که به عنوانرباعیات» شاه سرمد سرمست« باقیماندهاست. - دانشنامهي ادب فارسی، ذیل »سرمدکاشانی - « البته غیر از رباعی، تکبیتی و یا دوبیتی و نیز دوبیتیهایی با اوزان غزلی هم دارد. - صلاحی: - 34 سرمد، بهحق در سرودن رباعی تبحر داشته و بیشتر بدیهه گویی میکردهاست.
دربارهي شعر سعید سرمد کاشانی
تنوع مضامین یکی از ویژگیهاي شعرسعیدسرمداست. مجموع رباعیات اورا، مضامین عرفانی، قنلدرانه، عاشقانه، اخلاقی، حکمی، اجتماعی، طنر و انتقادي دربرگرفتهاست. این مضامین که با زبان ساده و عامهپسند سروده شده،، زیبایی و حلاوت خاصی به رباعیاتش بخشیدهاست. او زیاد دربند تکلف و تصنع نبوده و
