مقاله جلوه‌های هنر در قرآن

بخشی از مقاله

چکیده

»ان االله جمیل یحب الجمال«، خداوند زیبا است و زیبایی را دوست دارد. جهان آفرینش از آسمان و زمین گرفته تا همه زیباییهای درون آنها، از خداست و خداوند آنها را آفریده است. او سرچشمه هر زیبایی و خوبی است. با توجه به اینکه همه زیبایی های قابل تصور را او بوجود آورده است، معلوم میشود که جمال او مافوق زیباییهای محسوس و معقولی است که در دو قلمرو انسان و جهان قابل دریافت می-باشند. زیبایی گلها، درختان و چمنزارها از عالیترین نوع زیباییهاست که خداوند متعال برای بشر بهوجود آورده است.

در این مقاله به زیباییها و جلوههای هنری در قرآن از جمله: نامها و صفات خداوند در قرآن، تصویرگری از زیباییهای طبیعت در قرآن، داستانها و قصص قرآنی - نقش داستان در قرآن که وسیلهای برای اثبات یگانگی خداست - ، قرائت قرآن با صوت و لحن زیبا، موسیقی در قرآن، نور و رنگ در قرآن، خوشنویسی و کتابت قرآن، رابطه قرآن با شعر و ادبیات و خوشنویسی آیات قرآن در مساجد و بناهای اسلامی پرداخته شده است.

مقدمه

جهان آفرینش از آسمان و زمین گرفته تا همه زیباییهای درون آنها، از خداست و خداوند آنها را آفریده است. او سرچشمه هر زیبایی و خوبی است و اگر کسی بخواهد به زیباییها دل ببندد، بهتر است که سرچشمه آنها یعنی خدا را بشناسد و با او پیوند بر قرار کند. در سوره حشره ،2او خداوندی است خالق، آفریننده و صورتگری - بی نظیر - و تمام اسماء حُسنی از آن اوست. آن چه در آسمانها و زمین است تسبیح او میگویند و او عزیز و حکیم است. با توجه به اینکه همه زیباییهای قابل تصور را او بوجود آورده است، معلوم میشود که جمال او مافوق زیباییهای محسوس و معقولی است که در دو قلمرو انسان و جهان قابل دریافت میباشد.

جلوههای هنر در قرآن

قرآن سراسر هنر است و زیبایی هرکه با مآنوس باشد میتواند انواع هنرها و زیباییها را در قرآن جستجو کند. جلوههای هنری قرآن عبارتاند از:

.1 قرائت قرآن با صوت زیبا

در آداب و کیفیت خواندن قرآن دستوراتی از ائمه معصومین برای ما رسیده است و دانشمندان علم تجوید، در این زمینه کتابها نوشتهاند. به احادیثی در رابطه با تلاوت قرآن با صوت زیبا توجه کنید:

•    عبداالله بن سلیمان گوید: امام صادق - ع - از امیرالمومنین - ع - نقل کرد که فرمودند معنای آیه و» رتّل القرآن ترتیلا« این است که کلمات و آیات قرآن را روشن و واضح بخوانید، نه به سرعت، مانند سرعتی که در شعر خواندن به کار میرود.

·    رسول خدا - ص - فرمود: »قرآن را با لحن و صدای عربی بخوانید.«

·    از امام صادق - ع - نقل شده که پیغمبر - ص - فرمود: »برای هر چیزی حلی و زینتی است و زینت قرآن صدای زیباست.«

·    از امام صادق - ع - نقل شده که امام زینالعابدین - ع - خوش صداترین مردم است به طوری که وقت خواندن قرآن سقاها درِ خانه حضرت میایستادند و از آن صدا لذت میبردند. همینطور امام پنجم، از همه مردم خوش صداتر بودند. 1 یکی از ویژگیهای قرآن کریم آن است که هر بار قاری دانا و نکته سنج، به قرائت مشغول میشود، گویی بار اول است که قرآن میخواند و از قرآن لطایف جدیدی استنباط میکند. 2 سکوت در هنگام قرائت قرآن به هنگام قرائت قرآن، باید مستمعین سکوت را رعایت کنند:3« و هر گاه قرآن خوانده شود به آن گوش دهید و ساکت شوید - تا بشنوید - باشد که مورد رحمت قرار گیرد.

پیامبر اکرم صلی االله علیه وآله فرمود: ترتیل آن است که قرآن را با بیان روشن بخوانید - نه مثل شعر، نه مثل نثر - ، هنگام برخورد بر لطایف آن توقف کنید، روح و دل خود را صفا دهید و هدف شما در تلاوت، رسیدن به آخر سوره نباشد. حضرت علی - ع - فرمود: مراد از ترتیل، رعایت موارد وقف و ادای حروف است. 5 امام صادق - ع - فرمود: ترتیل یعنی زیبا و آرام خواندن قرآن، مکث کردن در آن و پناه بردن به خدا در هنگام تلاوت آیات مربوط به آتش و عذاب، و دعا کردن هنگام برخورد با آیات بهشت و درخواست بهشت از خدای مهربان. 6 امام باقر - ع - فرمود: قاریان قرآن سه گروه می باشند: گروهی قرآن را وسیله کسب و کار و معاش خود دانسته و بر مردم تحمیل می شوند گروهی که تنها قرآن را به زبان دارند و در عمل، احکامش را رعایت نمی کنند و گروهی که قرآن را تلاوت کرده و دوای درد خود می دانند و همواره با قرآن مأنوسند، خداوند به واسطه این افراد عذاب را دفع کرده و به خاطر آنان باران نازل می کند و اینان افرادی نادر هستند. 

.2 قرائت قرآن و موسیقی

موسیقی ما بخش ارزندهای از محتوای کلامی خود را مدیون ادبیّات عرفانی ایران است وآن نیز چه در تأثیر پیشین از اندیشه-های مانوی، و چه در تأثیر پسین از فرهنگ اسلامی، همبسته با ادبیات مذهبی است. موسیقی در مساجد و حرمها که شامل اذان، قرائت قرآن، مّدح و مرثیّه است نیز از هنرهای زیبا و دلنشین است. همین که مبادرت به خواندن قرآن میکنیم نوعی موسیقار8 دلنواز همراه با سجع داخلی، بهویژه در سورههای کوتاه یا سُوَر قِصار، احساس میکنیم. پایان بندها به همدیگر نزدیک است. در سورههای بلند - سُور طِوال - نیز همین امر کم و بیش ملحوظ و قدرت تصویر و تجسّم، همه جا چشمگیر است. اینک به برخی از این سورهها میپردازیم:

1    باقریان همایونشهری، 165 -150 :1350

2    حکیم، 81 :1377 و 82

3    اعراف، 24

4    تفسیر مجمع البیان

5    تفسیر کنز الدقائق

6    تفسیر نمونه

7    اصول کافی، ج 2، 627

8    موسیقار از ریشه موزیک به معنی ساز بادی و نام پرنده ای است ولی ما آنرا به معنای آهنگ خاص به کار بردهایم.

·    در سوره نَبأ نیز ابتدا قافیه نون و میم است: »عم یتسائلون * عن النبأ العظیم «... ولی برای تمهید بیان جدلی بجای تقریری، ناگاه قافیه عوض می شود: »الم نجعل الارض مهادا * والجبال اوتادا * وخلقناکم ازواجا 1«...

·    در سوره آل عمران قافیه غالب همان واو و نون، و یاء و نون است، ولی همینکه زمینه برای دعا فراهم می شود، پایان بند عوض میشود ربنا» ما خلقت هذا باطلاً سبحانک فقنا عذاب النار2« - آیه 191به بعد - . در این آیات که گزارش مصّوری از قیام و قعود مؤمنان در حال دعاست، آهنگ کشیده و بلند میشود.

·    »ربنا و تقبل دعاء، ربنا اغفرلی و لوالدی و للمؤمنین یوم یقوم الحساب،«به اعتباری موسیقی در دعا به حکم جّو خاص آن، منسجم و روان و خاشعانه و با موج طولانی صورت میگیرد، همانگونه که در وصف طوفان هولانگیز، فشرده، ضربتی و مستأصل کننده و کولاکزده مینماید و گویی هول و تکانهای آنرا ما خود نیز احساس میکنیم. 3

3.    توصیف خداوند معتال با جمال - زیبایی -

روایات و دعاهای فراوانی در باره خداوند تبارک و تعالی آمده است. به این توصیف دقت کنید: »ان االله جمیل یحب الجمال و یحب ان یری اثر نعمتِهِ علی عبده4«، خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد و دوست دارد که نمود نعمتش را در بندهاش ببیند. وقتی که دل شما برای دیدار آن نقاشی که زیباترین تابلوی نقاشی را به وجود آورده است میلرزد، آیا مانند و همسنخ آن لرزش و شهودی است که با دیدن خود تابلو احساس میکردید؟ نه هرگز، اهتزاز و لرزش و شهود دیدار نقاش بسیار پر معناتر و با عظمت تر از دیدن تابلوی بسیار زیبایی است که بهوجود آورده است.

شما با دیدن این نقاش زبردست، همان تابلو را در مغز یا سطوح روانی او با هویت معقولش می بینید که نه آفتاب و باران، زیبایی آنرا مبدل به زشتی می کند و نه موریانه میتواند آنرا بخورد و نه کودکی میتواند آنرا پاره پاره کند. اهتزاز و لرزش و شهود دل شما حتی در دریافت هویت زیبایی معقول نقاش تمام نمیشود، بلکه متوجه میشوید که آن فعالیت هنری بسیار والا که موجب بهوجود آمدن چنان تابلوی زیبا شده است، در برابر استعدادهای متنوعی که در درون نقاش هنرمند وجود دارد، از نظر عظمت و تنوع فعالیت به هیچ وجه قابل مقایسه و تطبیق با آن تابلوی هنری محدود نمیباشد.