بخشی از مقاله
چکیده:
ادب عربی در طول تاریخ و در امتزاج با فرهنگ های مختلف همراه تحت تاثیر وتاثر بوده است اما در بین همه ی عوامل موثر، ظهور اسلام و قرآن کریم تاثیر عمیقی بر شعر عربی داشته است و در پرتو قرآن کریم به زیباترین شکل ممکن تعالی یافته و به صورت درخشان ترین ادب ملل جهان در آمده است. شاعر معاصر عراق، محمد مهدی جواهری برجسته ترین شاعر کلاسیک عرب، در نجف در خانواده ای مذهبی و متدین متولد شد و رشد یافت و از همان کودکی در جلسات قرائت و حفظ قرآن حضور داشت که این امر در شکل گیری شخصیت ادبی وی تاثیر بسزایی داشته است، تا آنجا که خودش قرآن را نخستین منشا پیشرفت و شکل گیری شخیصت ادبی خویش معرفی می کند و قدرت کلام و قلم خود را مدیون زبان قرآن می داند لذا شعر وی هم در حوزه ی الفاظ و مفاهیم و داستان های قرآنی و هم در زمینه ی ساختار و اسلوب از قرآن اثرپذیرفته است. در این مقاله انعکاس و پرتو الفاظ، مفاهیم و تصاویر عالی آیات قرآن کریم در دیوان شاعر توانای عصر معاصر، محمد مهدی جواهری بررسی و در خلال آن نمونه های شعری اقتباسِ شاعر از آیات قرآن کریم آورده شده است.
واژه های کلیدی: قرآن کریم، محمد مهدی جواهری، شعر، تاثیر
مقدمه:
بینامتنی یا میان متنی، از رابطه ای سخن می گوید که میان متنی با متن یا متن های دیگر وجود دارد. یقیناً چنین رابطه ای در چگونگی فهم متن دیگر موثر و کارساز است. بینامتنی به تاثیرگذاری ها می پردازد و نظریه پردازان آن بر این اعتقاد هستند که هر متنی حاصل جذب و تغییر شکل متنی دیگر است.قرآن با اسلوب فنی و معجزه آسای خود و با ارزش های فکری و شریعت اعلایش، قوم عرب را به شگفتی و حیرت فرو برد لذا این قوم به تحقیق و بررسی این کتاب آسمانی و به حفاظت از آن پرداخت و آنچنان آن را مورد عنایت خویش قرار دادند که هیچ اثر فکری و ادبی دیگری از چنان عنایتی برخوردار نگردید و فرهنگ اسلامی طی قرن های متمادی بر این کتاب تکیه زده است و بحث های فقهی ، لغوی و فکری این فرهنگ حول محور قرآن کریم چرخید.
فرهنگ و ادب عربی با روح جدیدی که قرآن در آن دمید و اسالیب بلاغی ارزشمندی که به آن عطا کرد سود و بهره ی بسیاری عائدش شد و تمامی دستاورد های ادبی اعم از شعر و خطابه و رساله در دوره های مختلف ادب از سرچشمه قرآن سیراب شده و با مضامین و اسالیب آن راه جسته است.قرآن کتاب قانون الهی است که برای همه خلائق و برای تمامی دوره ها از ازل تا ابد است، این کتاب به یک مرحله معین از زندگی انسان ها یا به یک عصر خاص اختصاص ندارد، قرآن و حیات از جهتی و کتاب ادب و بلاغت از جهتی دیگر باعث شد که الفاظ این کتاب بر زبان اهل ادب جاری باشد و در سرودن اشعار و نوشتن قصه و نمایشنامه بنا به اقتضای حال و تناسب قالب از آن استفاده نمایند.با مطالعه ی دیوان محمد مهدی جواهری در می یابیم که قرآن در آثار و افکار جواهری نقش بارزی دارد. اعتقادش به خدا به عنوان مبدا هستی، مرگ و روز قیامت و اقتباس از داستان ها، تصاویر و مفاهیم قرآن همه و همه نشان گر توجه او به قرآن به عنوان یک عنصر اساسی در زندگی است.
محمد مهدی جواهری:
محمد مهدی - م1317ق - 1899/ معروف به جواهری است او در خانه ای عالم و ادیب پرور چشم به جهان گشود. پدر وی شیخ عبدالحسین نجفی، فرزند شیخ محمد حسن نجفی، عالم جلیل القدر شیعه و صاحب کتاب ارزشمند جواهر الکلامٌ می باشد و مادر وی فرزند محمد حسن کاشف الغطا، از علمای بزرگ نجف بوده است. - امینی،ج1992،1م ،چ2، نجف،ص - 373 جواهری شاعری شیعه مذهب است و انتساب وی به مرحوم محمد حسن نجفی، صاحب جواهر الکلام و عالم شیعی آن زمان خود حاکی بر این مدعا است. با وجود این وی در اواخر عمر متمایل به اندیشه های کمونیست می گردد و این امر در اشعار و نوشته ها او هویدا است. یحیی جبوری از دوستان و نزدیکان جواهری معتقد است که جواهری در سال 1927 - م - تابعیت عراقی را پذیرفته در حالی که قبل ازآنتابعیت و هویت ایرانی داشته است. - جبوری، بی تا،ص - 11 البته جواهری قبل از هرگونه اظهار نظر از جانب دیگران، خود را صاحب نژادی اصیل معرفی می کند. وی در بخشی از دیوان "هلموا وانظروا" می گوید:
عَریقٌ لَیسَ بِالمجهُولِ اَصلَا وَ لَمَیایُن لِآبَاءٍ هِجانُ - جواهری،1972،ج2،ص - 220
جواهری در این قصیده ضمن نکوهش حاکمان ظالم عراق به توصیف خویش پرداخته و خود را از نژادی اصیل دانسته و احتمال هر گونه انتساب به اجداد فرومایه و پست را منتفی نموده است. او در طول عمر نود چند ساله خویش حوادث مهمی را پشت سر گذاشته است. او انسانی است با روح سرکش و ناآرام، مردی است با صراحت کلام بسیاری از این ویژگی ها را از پدر به ارث برده است، زبان برنده جواهری و عدم سازگاری وی با سران حکومت از مهمترین عوامل بی ثباتی وی در پست های مختلف بوده است. او به بزرگان شعر اقتدا کرد و بسیاری از اشعار آنان را مطالعه نمود، به میراث کهن و ناب شعر عربی و پارسی روی آورد، او در عربی از گنجینه های شاعان ی چون متنبی، ابو تمام، بحتری، عشق ورزیده و در حافظه ی خود مفاهیم و مضامین شعری آنها را جای میدهد. - الجبوری،بی تا ،ص - 25 جواهری در کنار کسانی چون معروف رصافی، محمد صافی نجفی، محمد رضا شبیبی، جمیل صدقی زهاوی در عراق و شوقی از مصر در زمره ی شعرای نئوکلاسیک به شمار می آید.
شخصیت جواهری را - مجمع الاضداد - لقب داده اند، زیرا او قدیم و جدید، گذشته و معاصر، طمع و مناعت طبع، جاه طلبی و مبارزه و تسلیم نشدن و انقلاب را با هم جمع کرده است - جبران،2003؛ - 63 شعرش از حیث ساختار و شکل همان شعر سنتی عرب است، اما زبان شعری وی بسیار غنی است. واژگان وی با دقت و وسواس انتخاب شده اند و در همه ی انواع شعری اعم از مدح، رثا، وصف، غزل و به خصوص شعر سیاسی تواناست. وی جزء نخستین روزنامه نگاران عراقی است که سال های طولانی از حیاتش را در تبعید به سر برده و به بیشتر کشورهای مشرق زمین از جمله ایران و کشورهای اروپایی سفرکرده و با ادبیاتشان آشنا است وی در سال 1997 م در سن 98 سالگی در دمشق درگذشت.
تاثیر پذیری شاعران عرب از آموزه های دینی و به ویژه قرآن مسئله ای غیر قابل انکار است بنابراین طبیعی است که شاعران معاصر از جمله محمد مهدی جواهری از این سرچشمه عظیم معرفت سیرآب شده و به فراخور توان خود از آن بهره مند شوند. در بررسی اشعار محمد مهدی جواهری روشن است که مصادر بینامتنی در اشعار وی متنوع است در این پژوهش به مهمترین آن مصادر یعنی دین و الهامات دینی و در راس آن قرآن مورد بررسی و تحلیل قرار می گیرد؛ بنابراین بینامتنی قرآنی در اشعار او از جایگاه ویژه ای برخوردار است و به اشکال مختلف تجلی یافته است که عبارتند از:
الهام از مفردات و ترکیبات قرآنی:
بکارگیری مفردات و الفاظ قرآنی یکی از اشکال تناص قرآنی در اشعار محمد مهدی جواهری است؛ قرآن کریم از زبان ملکه سبا هٍ وَأُولُوا بَأْسٍمیفرمایشَدِیدٍ: وَالْأَمْرُ إِلَیْکِ فَانظُرِی مَاذَا تَأْمُرِینَ - نمل، آیه - جواهری اگرچه عین این آیه را
