بخشی از مقاله
چکیده:
کیفیت ظهور حقایق قرآنی توحید از اهمیت ویژهاي در آثار مختلف هنر و معماري اسلامی برخوردار است. این نوشتار با هدف دستیابی به راز پایداري هنر و معماري اسلامی در ادوار تاریخی جهان اسلام به بررسی انحاء جلوههاي بصري توحید ذاتی، توحید صفاتی، توحید افعالی و توحید عبادي در این آثار می پردازد.هنر ومعماري اسلامی عرصه ظهور حقایق قرآنی است.تشبیه ناپذیري خداوند در اقسام توحید ذاتی و صفاتی در انواع صور و شکل هاي تجرید یافته و رمزي جلوه گر می شود . وحدت و هماهنگی و انتظام هندسی حاکم بر سراسر هستی در توحید افعالی در هندسه کیفی حاکم بر ترکیب بندي عناصر تصویري در آثار هنري جلوه گر می شود . رعایت قوانین هندسه؛ با توازن ، تعادل، تناسب ، تقارن در میان عناصر بصري؛ نقطه ، خط ، سطح ، حجم موجب وحدت و هماهنگی در سراسر اثر هنري می گردد.ریتم از تکرار عناصر بصري ؛ نقطه ،خط، سطح ، حجم ، در انحأ آثار هنري ایجاد می شود. اعلام عبودیت و بندگی به درگاه خداوند در توحید عبادي به صورت عنصر ریتم در آثار هنر و معماري جلوه گر می شود.روش پژوهش توصیفی تحلیلی و شیوة تجزیه و تحلیل قیاسی و استقرایی با رویکرد تأویلی و روش گردآوري اطلاعات، کتابخانهاي و میدانی است.
واژگان کلیدي: هنر اسلامی، توحید ذاتی، توحید صفاتی، توحید عبادي، توحید افعالی
-1مقدمه
آفرینش هنر در ساحت تخیل و حوزه خیال اتفاق می افتد و تخیل، ارادة انسان براي خلق صور در حوزه خیال است. خیال از دو شأن وجودي و معرفتی؛ خیال منفصل و خیال متصل برخوردار است .خیال منفصل قائم به ذات و مستقل از فاعل خیال است و محصول قوة خیال انسان نیست .خیال متصل شأن معرفتی دارد و حاصل قوه خیال انسان است به فاعل خیال وابسته است و بدون او از میان می رود. - کربن، - 335 :1384خلاقیت هنري لطیفهاي در نهاد بشري است که در نسبت با خیال منفصل معناي حقیقی آن خیال خلاّقانه است. خیال خلّاق، اساساً خیال تجلی گون است زیرا خود خلقت نیز به تجلی1الهی و خیال تجلی گون تعبیر میگردد. - همان: - 391
خیال خلاّق در هنرمند و عارف به اذن خداوند، همچون نمونه خلاقیت مبدأ هستی که به صورت خیال خلاّق است، آن چه را که در مراتب بالاتر وجود است در مرتبه فروتري ساخته و خلق میکند. بدین ترتیب خیال خلاق واسطه میان فکر و وجود است. در قلمرو فعل شهودي که در واقع همان قوّه خیال است، مبادي وجودي اشیاء در قالب صور رمزي تجلّی مییابند. بر این اساس خلاقیت هنري به معناي حقیقی آن در صورت اتحاد با مراتب بالاتري که در باطن انسان جاي دارد میتواند منشأ وجود و کمال گردد.از چنین نگاهی هنر و معماري اسلامی عرصه ظهور فردیت هنرمند نیست و بلکه به واسطه هنر فردیت او از میان برمی خیزد تا هنر او محل ظهور حقایق قرآنی گردد.این امر راز پایداري هنر و معماري اسلامی در یگانگی و وحدت صورت؛ شکل ها، حجم ها و نقش ها در قلمرو جهان اسلام، علیرغم شیوه هاي هنري حوزه هاي تمدنی مختلف به ویژه نقش امپراطوري هاي عظیم بیزانس و ساسانی است.
-2کیفیت تجلّی توحید ذاتی و صفاتی در هنر و معماري اسلامی
قرآن اساس و محور دین اسلام است و حوزه هاي مختلف فرهنگ اسلامی را دربر می گیرد .از خصایص شاخص فرهنگ اسلامی ، اتکا به اصول وحی قرآنی و بنیان هاي توحید و یکتا پرستی است .توحید اعتقاد به یگانگی خداوند است و تمام شئون فرهنگی اسلام بر آن استوار است .شیوه هاي بیانی ابعاد چهارگانه آن؛ توحید ذاتی،توحید صفاتی، توحید افعالی و توحید عبادي مهمترین محور در بررسی انحاء تجلی صورت در هنر و معماري اسلامی را تشکیل می دهد.توحید ذاتی با شعار لا اله الا االله نفی شریک و شبیه از ذات مقدس ربوبی است .حضرت علی - ع - میفرمایند: »خدا همانند ندارد ....نشانه هاي خلقت به او گواهی می دهند...فکر ها و اندیشه ها بر ذات او احاطه ندارند.« - دشتی، - 225 :1384توحید صفاتی با شعار سبحان االله به یگانگی و یکتایی صفات کمالیه حق تعالی اشاره دارد.
»هر کس خدا را وصف کند او را محدود کرده و کسی که خدارا محدود کند اورا به شمارش آورده و هرکس او را به شمارش آورد ازلیت او را باطل ساخته است و کسی که از چگونگی اش بپرسد ، در پی وصفش رفته.« - همان: - 21تشبیه ناپذیري و توصیف ناپذیري خداوند در اقسام توحید ذاتی و صفاتی نفی هرگونه مثل ، نظیر و شبیه براي ذات اقدس الهی است . این امر موجب می گردد تا صورت که در هنر و معماري اسلامی محمل حقایق جاودانه قرآنی است ، جنبه رمزي پیدا نموده و شکل ها و نقوش آن در صور تجرید یافته ختایی ها ، اسلیمی ها ، طاق ها و قوس ها جلوه گر یابند.رمز در فرهنگ اسلامی معناي باطنی2 است که تحت کلام و نقش ظاهري ظهور پیدا می کند و با آن پیوندي ذاتی دارد. - بقلی شیرازي،. - 338 : 1344 به عبارتی صور رمزي ، صور تعین یافته حقایق باطنی اشیاء در علم حق است و هنرمند در ساحت خیال ، حقایق باطنی جهان محسوس را در قالب رمز دریافت و سپس آنها را در آثار خود جلوه گر می سازد.
-3کیفیت تجلّی توحید افعالی در هنر و معماري اسلامی
توحید افعالی با شعار االله اکبر و با ابتناء بر آفریده شدن هرچیز بنابر مشیت و اراده خداوند ، بیان رمزي تجلی ذات الهی و حضور همیشگی خداوند در پیکره آفرینش یافته عالم است. »اَینَما َتُوﱡلواَفثَمﱠَوجُه االله « - بقره، . - 115 به هرجاي که روي کنید همانجا روي به خداست.از این نگاه، توحید افعالی که از ادله توحید است به بیان وحدت و هماهنگی و انتظام هندسی حاکم بر سراسر خلقت در ذیل اسم اعظم االله اکبر اشاره دارد.حضرت علی علیه السلام در خطبه 91 نهج البلاغه می فرمایند: »خداوند آن چه را که آفرید با اندازه گیري دقیق استوار کرد و با لطف و مهربانی نظم شان داد و به خوبی تدبیر کرد . سپس کجی هاي هرچیزي را راست و مرزهاي هریک را روشن ساخت و با قدرت خداوندي بین اشیاء متضاد هماهنگی ایجاد کرد - .«دشتی، - 113 :1384
وحدت و هماهنگی در سرتاسر هستی وام دار حاکمیت وجه کیفی هندسه از طریق حضور قوانین تناسب ، توازن ،تعادل و تقارن در اجزاء و عناصر خلقت است - اکبري الف، . - 7 : 1389هنرمند با محاکات نظم و تناسبات هندسی تقرر یافته در عالم خلقت ازطریق هندسه کیفی حاکم بر ترکیب بندي عناصر تصویري موجب وحدت و هماهنگی در سرتاسر اثر هنري می گردد - اکبري، . - 2 :1382 انتظام هندسی حاکم بر این آثار ضمن آن که بیان رمزي معرفت و شناخت معنوي و باطنی انسان نسبت به هندسه جهان نظم یافته است ، وحدتی را بر صورت هنر اسلامی حاکم می کند که به اصل مهم توحید اشاره دارد.
هنرمند براي ایجاد وحدت در صورت هنر و معماري اسلامی از دایره و حرکت دایره اي به عنوان اساس الگو هاي هندسی یاري می گیرد . دایره رمزي آشکار از وحدتی است که تمام اشکال ممکن هستی را دربر می گیرد .هنرمند مسلمان براي بیان چگونگی کیفیت گسترش حقیقت الهی در تمام مخلوقات و بیان سیر از کثرات به سوي یک اصل مشترك و به عبارتی سیر از ظاهر به باطن اشیاء و دیدار حقیقت ، کلیت نقوش و اجزا و ارکان داخلی و خارجی در آثار هنر و معماري را با گردشی دایره وار در یک نقطه متمرکز می سازد - بورکهارت، . - 40 :1365در آثار هنر و معماري اسلامی دایره مبداء و منشاء نقوش ، ارکان و اجرام در ساختار کلیت اثر در فاصله مرکز و محیط است .
قوانین تناسبات معمولا بر مبناي تقسیم دایره به اشکال منتظم محاط در آن مطابق تصویر 1 به دست می آید .این امر در تحقق رابطه دایره با نسبت هاي موجود در یک بنا و یا حاکمیت دایره در ترسیم آرایه هاي اسلیمی و ختایی دیده می شود.نقطه در مرکز طرح دایره اي ترنج و شمسه و یا طاق ها و قوسها که از سده چهارم هجري رو به رونق می گذارد داراي انرژي متمرکز و ثابتی است .عناصر و محیط اطراف را مطابق تصویر - 2 - حول خود سازمان داده و آن ها را تحت سلطه قرار می دهد .جهت گیري به سوي یک نقطه ، رمز توکل و تسلیم در برابر اراده الهی و نیز بازگشت همه چیز به سوي خداوند است.
