مقاله جلوه هایی از گروتسک درکوش نامه ایرانشابن ابی الخیر

بخشی از مقاله

چکیده

گروتسک - grotesque - به عنوان یکی از مقولات نظری هنر و ادبی قرن شانزدهم که در فرانسه پدید آمد، در ادبیات، معماری، نقاشی و مجسمه سازی تا قرن هیجدهم دوام یافت .این سبک هنری بهمثابه نوعی نگاه به دنیا، انسان، و رفتارهای آدمیان از دیرباز در میان آثار ادبی هنری دنیا مورد توجه قرار گرفته و نمونههای دارد. در قرن اخیر نظریهپردازان نامداری چون میخائیل باختین به طور گستردهای به آن پرداختهاند.این سبک با در آمیختن پدیده های عجیب و غریب، ترس و خنده یا وحشت و مسخره سعی در ایجاد مفاهیم و تصاویر پیچیده و متضاد در ذهن خواننده دارد. با بررسی کوش نامه نوشته حکیم ایرانشان بن ابی الخیر در اوایل قرن ششم جلوه های فراوانی از گروتسک در این اثر دیده شدکه در این مقاله به استخراج و تطبیق آن با تعاریف ارایه شده در فرهنگها و دیگر منابع می پردازیم آنچه از بررسی ده هزار بیت کوش نامه منتج شده این است که گروتسک در کوش نامه بیشتر بر جنبه ی تلفیق شخصیت های انسانی با حیوانات تاکید دارد و در آن شخصیت عجیب و غریبی به نام » کوش پیل دندان پیل گوش « در عمر هزار و پانصد ساله خود هنر نمایی میکند وحماسه می آفریند. وشاعر با تاکید بر رویکرد هراس آمیزی و ترسناک بودن چنین تصاویری را به وجود آورده است.

کلید واژه : گروتسک ، کوش پیل دندان ، ایرانشان بن ابی الخیر، کوش نامه، رعب و وحشت

.1 مقدمه

واژه گروتسک grotesque به معنای هر چیزی است که به شکل چندش آوری زشت و یا مضحک باشد اصل این واژه از Grotto در زبان ایتالیایی آمده که به معنی غار است و اشاره به تصاویری دارد که انسان ها بر دیواره های مغاره های محل زندگی خود می کشیدند . برخی از این نقاشی ها خارق العاده است ،ترکیبی از انسان و سایر حیوانات - ساتیر - . درباره کاربرد اصطلاح گروتسک فلیپ تامسن در کتاب گروتسک می نویسد : تضاد میان محتوای خوفناک یا مشمئز کننده با شیوه ی کمیک ، واژه گروتسک به ذهن خطور می کند که خویشاوندی بسیار نزدیکی با نابهنجاری جسمانی دارد . - تامسن ،. - 5 : 1390

گروتسک به منزله ی یک مفهوم یا سبک یا یک نوع یا شیوه و نگرش ، تاریخچه ی دور و درازی دارد . درباره ی آن بسیار نوشته اند و نظر های گوناگون و گاه ضد و نقیضی در مورد مفهوم یا مفاهیم آن عرضه کرده اند . گروتسک چنانکه منتقدان و پژوهشگران گفته اند ، به منزله یک شیوه یا سبک از دیر باز و حتی از قرن های پیش از میلاد مسیح ، در نوشته های ادبی- هنری حضور داشته است ؛ اما به مثابه ی مفهومی که پیرامون آن اندیشیده شده باشد و نظریه پردازی صورت گرفته باشد ، مفهومی است نوتر ، که سابقه اش به چند قرن اخیر و پژوهش های اروپاییان در مورد آن می رسد . - شربت دار و انصاری ، - 106 : 1391

کوش نامه اثری متعلق به اوایل قرن ششم است و ما در این پژوهش بر آنیم که گروتسک را در این منظومه بیابیم ، در حالیکه این سبک متعلق به قرن شانزدهم است ، اما با توجه به این مطالب و توضیحات تامسن در کتاب گروتسک ، این مختص بودن آن به قرن شانزدهم به بعد را رد می کند . »بی شک گروتسک پدیده ای نیست که منحصر به سده بیستم یا حتی مدرن باشد. در غرب ، این شیوه ی هنری دست کم از اوایل مسیحیت در فرهنگ روم وجود داشته است و در آن دوره به شکل گیری سبکی انجامید که در آن عناصر انسانی ، جانوری و گیاهی در یک تابلو با ظرافت تمام درهم بافته و تلفیق می شدند - « تامسن - 15 : 1390

سبک گروتسک grotesque در 1532 در فرانسه پدید آمد . گروتسک هم در ادبیات مرسوم بود و هم در معماری و نقاشی و مجسمه سازی و تا قرن هیجدهم دوام یافت . کارهای رافائل نقاش ایتالیایی و رابله طنز نویس فرانسوی در قرن 16 به این سبک است . رگه هایی از این سبک را می توان در آثار پوپ ،بایرون ،ویکتور هوگو ، ادگار آلن پو ، ژان ژنه ، یونسکو ، سالوادر دالی نیز در پارودی ها و ساتیر و تئاتر پوچی دید . گروتسک به معنی عجیب و غریب است . در گروتسک ترس و خنده یا وحشت مسخره به هم است . در آثار گروتسک هماهنگی نیست از آنجا که استفاده از این سبک در ادبیات مربوط به قرن هیجدهم است معمولاً از آن در بحث نئو کلاسیسم سخن می گویند . - شمیسا ،. - 41 : 1390

.2 پیشینه تحقیق

با توجه به اینکه گروتسک در قرن هیجدهم در آثار هنرمندان ظهور کرد اما در پژوهش های ایرانی کمتر به این مقوله پرداخته شده است به جز تعداد محدودی مقاله و پایان نامه .مقاله ها عبارتند از: گروتسک - طنز آمیخته - در آثار جمال زاده ،از پارسا یعقوبی و طیبه فشی .مقاله ی » گروتسک و ادبیات داستانی «بررسی مفهوم گروتسک و کاوش مصداق های آن در داستان های کوتاه شهریار مندنی پور ، نوشته کیوان شربتدار و شهره انصاری ، مندرج در فصلنامه ادبیات پارسی معاصر .مقاله ی » گروتسک در حکایت های دیوانگان عطار « نوشته ی فریده داوودی مندرج در مجله تاریخ ادبیات .

.3 گروتسک در فرهنگ نامه ها

فرهنگ فشرده ی اصطلاحات هنر اکسفورد به جنبه هایی از گروتسک که در معماری و نگار گری و مانند اینها حضور دارد تاکید می کند در همین بخش به همان مضمونی اشاره شده است که پیش تر هم در فرهنگ های ادبی به آن اشاره شده بود ،یعنی به ارتباط بین تصاویر غریبی از انسان ها که ترکیب با اشکال حیوانی است - کلارک ، - 141 : 1389 گروتسک در آن واحد » هم مجذوب می کند و هم می رماند و هم می خنداند و هم می هراساند « - مکاریک . - 245 : 1384در فرهنگ نظریه و نقد ادبی معادل گروتسک را » مضحکه ی شگرف « گذاشته اند . در این اثر گروتسک سبکی هنری - ادبی دانسته شده که دارای این ویژگی هاست : »عناصر شگرف ، اغراقی ،شهوانی ، ترسناک و جلوه های کمیک و طنز آمیز - « سبزیان و کزازی ،. - 243 : 1388در کتاب دایره المعارف هنر بیشتر بر همان جنبه ی تلفیق شخصیت های انسانی با حیوان ها تاکید شده است - سید صدر ،: 1388 . - 518

ودر کتاب منظومه کوش نامه نیز تاکید نگارنده بر گردآوری ابیاتی است که بر همین جنبه ی گروتسک اشاره شده و در این کتاب هم دارای بسامد بالایی است .در فرهنگ معاصر هزاره نیز بعد از عرضه معادل هایی چون : » مسخره ، مضحک ، بی تناسب وبی معنی ،آدم عجیب ،جانور عجیب و غریب « اثر گروتسک را اثری دانسته است که » در آن شکل های انسانی ،حیوانی و گیاهی در هم می آمیزد « - حق شناس و دیگران، . - 529 : 1388در اغلب منابع فارسی یا انگلیسی - فارسی واژه ی گروتسک را بدون معادل سازی مقابل واژه ی grotesque گذاشته اند ،اما در برخی منابع معادل های دیگری هم آمده است ؛ مثلاً یکی از معادل های پرکاربرد » عجایب نگاری و عجایب پردازی« است که در دایره المعارف هنر ،اثر رویین پاکباز ، هم می توان آن را مشاهده کرد. - پاکباز ، - 1017 : 1379اما اگر بخواهیم معنای ثابتی را برای گروتسک بیان کنیم شاید امکان پذیر نباشد و به قول تامسن : »تردیدی نیست که گروتسک معنای ثابتی ندارد - « تامسن . - 24 : 1390

.1.3 گروتسک در منابع نظری

کتاب گروتسک در ادبیات از مهمترین و معتبر ترین پژوهش ها درباره گروتسک و جنبه های گوناگون معانی ،مفاهیم ،و تاریخچه ی آن است و یگانه اثر ترجمه شده به فارسی درباره ی گروتسک است .تامسون ، بعد از آوردن نمونه های داستانی و شعری از ادبیان غرب ، گروتسک را اثری می داند که همزمان دارای » محتوای وحشت زا و مشمئز کننده و خنده آور « است. - تامسون ،. - 9 : 1384در آمیختگی های انسان با گیاهان و حیوانات ، که هم تامسون و هم دیگران به آن اشاره داشتند ،موردی است که باختین هم ، به مثابه ی یکی از مهمترین نظریه پردازان این عرصه و یکی از متفاوت ترین آنها ، در مقدمه ی رابله و دنیای او به آن اشاره می کند. - باختین ،. - 32 : 1387جیمز شویل ، در مقاله » یادداشت هایی درباره ی گروتسک « عناصری از همین قبیل را وجه مشترک اغلب آرای پیرامون گروتسک می داند . شویل سه عنصر» مسخ شده « ، »مضحک « ، و » هراس انگیز و مشمئز کننده « را عنصری می داند که اکثر منتقدان و پژوهشگران آنها را جزء مشخصه های بارز گروتسک می دانند . - Schevill ; 2009 :2 -