مقاله ترسیم فضایل امام علی ( ع ) در اشعار ابن ابی الحدید و محمد حسین شهریار

بخشی از مقاله

چکیده
شخصیت بزرگ و برجسته علی - ع - به گونه ای است که همه را مجذوب خویش ساخته است و در طی تاریخ، همواره بزرگان بسیاری پیرامون شخصیت وی قلم فرسایی کرده اند. ابن ابی الحدید و محمد حسین شهریار، دوتن از شعرای بزرگ شعر و ادب عربی و فارسی هستند که شخصیت والای علی - ع - آنان را بر آن داشته تا پیرامون آن حضرت، ابیاتی نغز و زیبا بسرایند.  این دو شاعر، شعر خویش را به عنوان ابزاری برای ستایش عاشقانه و خالصانه اهل بیت - ع - به ویژه امام علی - ع - به کار گرفته اند.

آنهادر اشعارشان تصویری بسیار درخور از شخصیت حضرت علی - ع - ترسیم می کنند، هر چند قلم بشر را توان آن نیست که تمام زوایای شخصیت آن گوهر هستی را به تصویر بکشد. یافته های این پژوهش توصیفی- تحلیلی بیانگر این است که مضمون های اصلی فضایل امام علی - ع - در اشعار این دو شاعر عبارتند از: ولایت و امامت، شجاعت و دلاوری امام علی - ع - در جنگهای صدر اسلام، فضیلت ها و منقبت های اخلاقی و معنوی امام علی - ع - .

مقدمه

آنگاه که اندیشه آدمی بال می گشاید و برگ زرین تاریخ بشری را ورق می زند، با چهره هایی درخشان آشنا می شود که حقیقت عدالت و انسانیت را نیک شناختند و بر سر آن جان فشاندند. آنان مشعلهای فروزان حیات انسانی اند که بر تاریکی ستم و بی خردی چیره شدند . حضرت علی - ع - یکی از این دلاوران و برجستگان تاریخ بشری است. شخصیت عظیم ایشان والاتر از آن است که بتوان به بررسی همه جوانب آن پرداخت.

بلندی مقام و بزرگی این انسان بی نظیر به حدی است که علی رغم تحقیق و تتبع فراوان نویسندگان عرب و عجم هنوز گوشه هایی ناگفته از زندگی و خلافت این مظهر عجایب وجود دارد که شایسته گفتن و نوشتن است. بحث درباره چنین مرد نامتناهی که دریای بیکران علم و معرفت است، کاری است سهل و ممتنع؛ زیرا از طرفی در عالم اسلام و تشیع کیست که علی - ع - را نشناسد، و از طرفی کیست که علی - ع - را آنگونه که هست شناخته و به کنه شخصیت و علوّ صفات وی پی برده باشد؟ علی - ع - از لحاظ عقیده، ایمان، خلوص، پاکی، تقوا، پرهیزگاری، علم و دانش، سماحت æ    بخشش، شجاعت و توانایی روحی و جسمی، عدالت و دادگری، عشق و علاقه به معنویت و سایر ارزشهای انسانی در درجه اول قرار گرفته است که با مقیاسهای عادی نمی توان او را شناخت و به شخصیت و فضایل اخلاقی æ    سجایای او دست یافت.

در واقع علی - ع - شخصیتی بزرگ و بی بدیل است که در طول تاریخ همواره مورد مدح æ    ستایش بزرگان قرار گرفته و حتی کسانی که به امامت علی - ع - باور ندارند نیز، او را در نوع خود یگانه و بی نظیر می دانند. به عنوان نمونه، مادام دیالافوا -گردشگر فرانسوی-می گوید: »احترام علی - ع - در نزد شیعه به منتهای درجه است، و حقاً هم باید این طور باشد؛ زیرا این مرد بزرگ علاوه بر جنگها و فداکاریها که برای پیشرفت اسلام کرد، در دانش، فضایل، عدالت و صفات نیک بی نظیر بود، و نسلی پاک و مقدس هم از خود باقی گذارد. فرزندانش نیز از اوپیروی کردند،

و برای پیشرفت مذهب اسلام مظلومانه تن به شهادت دادند . امیرالمومنین علی - ع - کسی است که همه بتهایی را که اعراب، شریک خدای یگانه می پنداشتند، شکست. و وحدت و یگانه پرستی را تبلیغ کرد. علی کسی است که تمام اعمال و رفتارش نسبت به مسلمانان منصفانه بود. علی کسی است که تهدید و نویدش قطعی بود.« - به نقل از اسد علیزاده؛ - 100 : 1381 شعر از جمله ابزار و وسایلی است که به بهترین و مطمئن ترین شکل می تواند در اثبات یک واقعیت یا قضیه تاریخی مورد استناد قرار بگیرد.

دنیای شعر و شاعری به دور از تعصبات قومی، مذهبی و ملی میتواند منعکس کننده واقعیات عصری باشد که شاعر در آن می زیسته است. با توجه به اینکه بسیاری از فضائل امام علی - ع - در شعر آمده، می توان یکی از بهترین راهها برای اثبات حقانیت و فضائل آن حضرت بررسی اشعار شاعران باشد. در این پژوهش، اشعار ابن ابی الحدید و محمد حسین شهریار که به فضایلامام علی - ع - پرداخته، جمع آوری و مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته و حقانیّت و امامت، و دیگر فضایل ایشان از طریق اشعار این دو شاعر اثبات شده است.

.1 گذری کوتاه بر زندگینامه ابن ابی الحدید

عزالدین ابوحامد عبدالحمید بن هبهاالله بن محمد بن محمد بن محمد بن حسین بن ابیالحدید مداینی، در اوّل ذی الحجه586قدر مدائندیده به جهان گشود و در همان شهر پرورش یافت. به مناسبت نزدیکی با ابن علقمی، وزیر شیعه مستعصم عباسی، در شمار کاتبان دیوان دارالخلافه درآمد. - ابن کثیر؛ - 199/13 :1966 وی ابتدا کتابت دارالتشریفات را برعهده داشت. در سال 629ق به کتابت خزانه منصوب شد و مدتی بعد کاتب دیوان گردید.

در صفر642قبه عنوان ناظر حلهتعیین شد. پس از آن ناظر بیمارستانعَضُدی و سرانجام ناظر کتابخانه های بغداد شد. - الصفدی؛ - 46/18 :1974 ابن ابی الحدید روابط بسیار نزدیکی با ابن علقمی داشت و او و برادرش از حمایت وزیر برخوردار بودند. از این رو، شرح نهج البلاغهو قصاید السبع را به نامِ وزیر آراست و هدیه هایی ارزشمند دریافت کرد.در سال 642قدر نخستین یورش های مغولبه بغدادکه سپاه عباسی به فرماندهی شرف الدین اقبال شرابیسپهسالار مستعصم باالله سپاه مغول را شکست داد،

ابن ابی الحدید پیروزی سپاه بغداد را نتیجه تدبیر ابن علقمی دانست و قصیدهای در تهنیت و ستایش وی سرود . در واقعه حمله هلاکو خانبه بغداددر سال 655قابن ابی الحدید به دست مغولان گرفتار شد و محکوم به قتل گشت، ولی به وساطت ابن علقمیو خواجه نصیرالدین طوسیاز مرگ نجات یافت. - ابن خلکان؛ - 391/5 : 1986 ابن ابی الحدید اندکی پس از سقوط بغداد به دست مغولان در بغداد از دنیا رفت. تاریخ وفات او مورد اختلاف مورخان است و در برخی منابع سال 655قو در برخی دیگر سال 656ق ذکر کردهاند. - همان - درباره مذهب ابن ابی الحدید باید گفت که وی در اصول، معتزلی و در فروع، شافعیبود و گفته شده است که مشربی میان تسننو تشیعبرگزیده بود .

در مباحث عقیدتی خود در شرح نهج البلاغهبه موافقت با جاحظتصریح دارد؛ به همین لحاظ او را معتزلی جاحظی شمرده اند. بررسی شرح نهج البلاغه او نشان می دهد که برخلاف نظر ابن کثیر که وی را شیعی غالیشمرده است،میتوان او را معتزلی معتدلی دانست. - کتبی؛ - 259/2 :1974 ابن ابی الحدید به پیروی از مکتب معتزله بغداد، علی - ع - را برتر از خلفای سه گانهمی داند و تصریح می کند که او، هم در کثرت ثواب و هم در فضل و خصال حمیده، از دیگران افضل است. - همان - از مهمترین آثار ابن ابی الحدید می توان به : شرح نهج البلاغه، الفلک الدائر علی المثل السائر، السبع العلویات یا قصائد السبع العلویات، و دیوان شعر اشاره کرد.

.2 گذری کوتاه بر زندگینامه محمد حسین شهریار
استاد شهریار فرزند آقا سید اسماعیل موسوی معروف به حاج آقا خشکنابی در شهریور ماه سال 1286 هجری شمسی در روستای خشکناب در بخش قره چمن آذربایجان در بازارچه میرزا نصراله تبریزی واقع در چای کنار دیده به جهان گشود. - زاهدی؛ - 5 : 1337 سید محمّد حسین بهجت تبریزی، متخلص به شهریار، در خانواده ای فرهیخته و اهل دانش پرورش یافت. روزهای کودکی او با انقلاب مشروطیت و بحران های اجتماعی و سیاسی در تبریز هم زمان بود. به همین سبب، پدر که از مبارزان فعال مشروطه خواه به شمار می آمد، در آن اوضاع نابسامان، خانواده را به زادگاه اجدادی یعنی روستای خشکناب منتقل نمود.

- امینی؛ - 16 : 1384 در سال 1331 هجری قمری، پدرش او را برای ادامه تحصیل به تبریز باز آورد و او را در نزد پدر شروع به فراگیری مقدمات ادبیات عرب نموده و در سال 1332 جهت تحصیل اصول جدید به مدرسه متحده وارد گردید و در همین سال اولین شعر رسمی خود را سرود و سپس به آموختن زبان فرانسه و علوم دینی نیز پرداخته و از فراگیری خوشنویسی نیز دریغ نمی کرد که بعدها کتاب قرآن، ثمره همین تجربه می باشد. - کاویانپور؛ - 9 : 1379 وی در کنار شناخت آیات قرآن، با دیوان حافظ آشنا شد و این آشنایی، آغاز پیوند عمیق روح او با مفاهیم آیات قرآن و کلام حافظ بود. در سیزده سالگی اشعار شهریار با تخلص بهجت در مجله ادب به چاپ می رسید.

شهریار پس از تحصیل در مکتب خانه روستا و تکمیل آن در تبریز در سال 1300 به اصرار پدر برای اولین بار به تهران رفت و در مدرسه دارالفنون به تحصیلات متوسطه ادامه داد. - اسماعیلی؛ - 25 : 1388 شهریار در تهران تخلص بهجت را نپسندید و تخلص شهریار را پس از دو رکعت نماز و تفأل از حافظ می گیرد. شهریار از بدو ورود به شهر تهران با استاد ابوالحسن صبا آشنا شده و نواختن سه تار و موسیقی ایرانی را از او فرا می گیرد. او همزمان با تحصیل در دارالفنون به ادامه تحصیلات علوم دینی می پرداخت و در مسجد سپهسالار در حوزه سیدحسن مدرس حاضر می شد. سه سال بعد در سال 1303 وارد مدرسه طب شد، از این پس زندگی شورانگیز و پرفراز و نشیب او آغاز می شود.

ولی به سبب پیشامدهایی، آخرین سال پزشکی را که با روحیه حساس او چندان هم سازگار نبود، نیمه تمام رها کرد. پس از آن، در کنار کار دولتی به شعر هم می پرداخت. - فتحی؛ 1376 - 11 : شهریار نخستین دفتر شعر خود را در سال 1308 با مقدمه ی ملک الشعرای بهار، سعید نفیسی و پژمان بختیاری منتشر نمود. بسیاری از اشعار او فارسی و ترکی آذربایجانی جزء آثار ماندگار این زبان هاست. منظومه »حیدربابا سلام« که در سال 1333 سروده شده است، از مهم ترین آثار ادبی ترکی آذربایجانی شناخته می شود. - پیر محمدی؛ - 45 : 1390 در سال 1357 شهریار با حرکت انقلاب هم صدا شد. در اردیبهشت ماه سال 1363 تجلیل باشکوهی از استاد در تبریز به عمل آمد. شهریار به لحاظ اشتهار در سرودن اشعار کم نظیر در مدح امیر مؤمنان - ع - و ائمه اطهار - ع - به شاعر اهل بیت شهرت یافته است.

- علیزاده؛ - 113 : 1380 پس از مدتی، سرانجام خورشید حیات شهریار ملک سخن و آفتاب زندگی ملک الشعرای بی بدیل ایران پس از هشتاد و سه سال تابش پر فروغ در کوهستان های آذربایجان غروب کرد. این مرد بزرگ در بیمارستان مهر تهران بدرود حیات گفت و بنا به وصیتش در زادگاه خود در مقبره الشعرا سرخاب تبریز با شرکت قاطبه ی ملّت و احترام کم نظیر به خاک سپرده شد. - زاهدی؛ - 94 : 1337

.3 ترسیم فضایل امام علی - ع - در اشعار ابن ابی الحدید ابن ابی الحدید در این ابیات، به بی شمار بودن فضایل امام علی - ع - اشاره دارد: اهَدَ مَرءاً جَلﱠ عَن أن یَحُدﱠه    القَومِ نَظمٌمِن فی الصّحائفِ مَکتوبُ دحٍ فأبلِغ خاطِبٍ    بِمَدحِکَ بَینَ الناسِ أقصَرُ قاصِرِ