بخشی از مقاله
چکیده
شیخ بهایی، یکی از دانشمندان زبردست، محققی ژرفبین و نویسنده متبحر عصر صفوی و عالم تشیع قرن دهم محسوب میگردد اما به جهت اشعار نیکویی که دارد، نام او را در زمره شعرا نیز آوردهاند. علاوه بر اینکه به مفهوم جنبههای معنوی و درونی شعر خود همت گماشت و ضمن آراستن سخن خود به زیورهای کلامی، از توجه به آرایههای معنوی غافل نماند بهطوری که تقریباً برای اغلب صنایع بدیعی و بیان در دیوان شیخ نمونههایی را میتوان ارائه کرد، با آوردن صناعات لفظی مانند: اشتقاق، انواع جناس و... و صناعات معنوی زیبا مانند ارسالالمثل، تجرید، تلمیح، مراعات نظیر، تشبیه، استعاره و برخی اصطلاحات و کنایات زیبا و دلنشین، در زمره شاعران حاذق قرار گرفته است. در این مقاله به بررسی جنبههای زبانی، هنری و محتوایی آن پرداخته شده است.
مقدمه
»شیخ الاسلام بهاءالدین محمد بن حسین بن عبدالصمد عاملی، متخلص به »بهایی« و معرف به »شیخ بهایی«از جمله عالمان و مشاعران معروف قرن یازدهم هجری است. وی دانشمندی ادیب و فقیه و منجم و ریاضیدان و شاعری است که پدرش وی را محمد نامید. - 6 - « »وی مردی بود بزرگوار و دانشمندی پارسا و دانش دوست و صوفی منش، با همان مرتبت و تقرب باقی ماند. او به عنوان یکی از وارستهترین سالکان طریق شریعت و عارفان و به عنوان یکی از برجستهترین نوابغ علم وفرهنگ ایران و مشهورترین وروشن ترین علماء و فقها و مفسرین علوم مذهبی و فلسفه و عارفان شناخته شده است. - 7 - « »این شاعر به وحدت وجود خستو شد واز این رو شبلی او را با مغربی هم تراز میداند. - 8 - « شیخ بهایی چون مایه علمیش از دیگران بیشتر بود، میان هم ترازان خود شهرتی یافت وباید گفت که »شهرت او، در شاعری که از بسی از استادان سخن عهد صفوی در گذشته، بیشتر مرهون شهرتش در دانشهای دینی و مقام بلند اجتماعی و مذهبی او است.
از علتهای رواج اشعار بهایی، چاشنی تند عرفانی آنها است. این ذوق عرفانی که در سخن او مییابیم، اصلا تازگی ندارد و تنها وجه اهمیتش در این است که یک عالم شرعی متنفذ آنها را آزادانه، در عهد غلبه ملایان متعصب قشری از سرگرفته، و باز گفته و از این راه شعر خود را محل توجه و مراجعه اهل ذوق ساخته است. - 5 - « ادبیات در هر شکلی و قالبی که باشد بیان کننده ارزشها و معیارهایی است که زندگی فردی و اجتماعی بر حول محور آنها در گردش است و نقد و بررسی آثار ادبی نیز چنین است و نمیتواند به دور از آن معیارها و ارزشها باشد، در این مقاله به بررسی جنبههای زبانی، هنری و محتوایی آن پرداخته شده است.
-1 بررسی ویژگی های صوری غزلیات: ردیفهای شعری، تخلص، اوزان شعری شیخ بهایی، تکرار بیت، مصراع، کاربرد وسیع اعداد که بر کثرت دلالت میکند و نزدیکی شعر به زبان محاوره میباشد.
-2 بررسی ویژگی های دستوری: کاربرد افعال بیشوندی، کاربرد افعال در معانی خاص، ساختهای گوناکون افعال، کاربرد فعل با "الف" زاید در آغاز، کاربرد حرف "تای" ربط و اضافه در معانی مختلف، کاربرد حرف " را" در معانی مختلف، کاربرد دو حرف اضافه برای یک متمم، کاربرد حرف "ک" برای معانی مختلف، کاربرد "همی" به جای "می" میباشد.
-3 جلوههای بدیع وبیان در دیوان شیخ بهایی:
الف- صنایع مربوط به بدیع لفظی: اشتقاق، انواع اجناس، تضمین و ملمع میباشد.
ب- صنایع مربوط به بدیع معنوی: ارسال المثل، تمثیل، تجرید، تلمیح، سوال و جواب، طباق، تصاد با مطابقه، مراعات نظیر، استعاره، تشبیه و کنایه میباشد.
-1-1بررسی ویژگیهای صوری:
در مجموع آثار شیخ، تعداد 24 غزل ضبط گردیده است. اغلب این غزلها بین پنج تا ده بیتی هستند و فقط یکی از غزل هایش به چهارده بیت رسیده و سه غزل دیگر آن، کمتر از پنج بیت می باشد، و اصطلاحا به آنها غزل ناتمام گفته میشود.
-2-1ردیفهای شعری:
از میان مجموعه 24 غزل دیوان، تعداد 10 غزل مردف و بقیه مقفی هستند. غزلهای مردف بیشتر، دارای ردیفهای فعلی میباشند؛ از بین 10 غزل مردف یاد شده، 8 غزل به ردیف فعلی، یک غزل به ردیف قیدی و یک غزل به ردیف ضمیری ختم شده اند. در این جا به ذکر نمونه هایی از غزلهای مردف، اکتفا میکنیم:
- نمونه ای از ردیفهای فعلی:
به شهر عافیت، ماوی ندارم به غیر از کوی حرمان، جا ندارم
من از پروانه دارم چشم تحسین ز عشاق دگر، پروا ندارم...
- ص114 غزلیات -
بگذر ز علم رسمی، که تمام قیل و قالست من و درس عشق ای دل! که تمام و جد و حالست
ز مراحم الهی، نتوان برید امید مشنو حدیث زاهد، که شنیدش و بالست....
- از ردیف قیدی یک نمونه: - ص110 غزل -
تا سرو قباپوش تو را دیدهام امروز در پیرهن از ذوق نگنجیده ام امروز
من دانم و دل، غیر چه داند در این بزم از طرز نگاه تو چه فهمیده ام امروز...
- از ردیف ضمیری یک نمونه: - ص113 غزل -
تازه گردید از نسیم صبح گاهی، جان من شب، مگر بودش گذر بر منزل جانان من
بس که شد گل گل تنم از داغهای آتشین میکند کار سمندر، بلبل بستان من...
-3-1 تخلص:
طبق تعریف: »تخلص نام شعری شاعر که شبیه اسامی خانوادگی است از قبیل: فردوسی، منوچهری، نظامی، حافظ، جامی و امثال آن. - 5 - « شیخ به جز سه غزل، بیست و یک غزلش را به نام خود تخلص کرده، و در مثنویات، مخمس، قطعات واشعار پراکنده و در رباعیات به ترتیب 13، 1، 2 و 4 بار که جمعا 41 بار میباشد، به نام خود تخلص کرده، و تخلص از ملزومات آن دوره است.
برای نمونه به چند بیت او نظری می افکنیم:
غم هجر را بهایی به تو ای بت ستم گر به زبان حال گوید که زبان قال لالست
- ص110 غزلیات -
ای سگ نفس بهایی یادگیر این قناعت از سگ آن کبر پیر...
- ص130 مثنویات -
-4-1اوزان شعری شیخ بهایی:
اشعار شیخ، عموما در اوزان دل نشین و روان و بحرهای مطبوع سروده شده است؛ در بحرهایی نظیر: رمل، هزج، مجتث و مضارع و... و از بحرهای رمل و هزج بیشتر استفاده کرده.
-5-1تکرار:
یکی از موضوعات سبکی که در دیوان شیخ بسامد قابل توجهی دارد، مسئله تکرار است.تکرار بیت، تکرار مصراع. تکرار کامل بیت؛به عنوان مثال بیت:
-یک دم به خود آی وببین چه کسی به چه دل بسته یی، به که هم نفسی؟
- ص141-139مثنویات -
-6-1کاربرد وسیع اعداد کثرت:
شیخ، از اعدادی که بیانگر کثرت اند، استفاده گسترده ای میکند. او بیش از همه اعداد، عدد »صد« را، در این موارد، به کار میبرد. اعداد دیگر نظیر »هزار«، »دو صد«، و«صدهزار« نسبت به عدد مذکور، کاربرد کمتری دارند. به عنوان مثال، می توان به شواهد زیر اشاره کرد:
شب که بودم با هزاران کوه درد سر به زانوی غمش بنشسته فرد...
- ص122 مثنویات -
زان نگردد بر تو هرگز کشف راز گر بود شاکر تو صد فخر راز...
- ص123 مثنویات -
-7-1نزدیکی به زبان محاوره:
یکی دیگر از مسایلی که میتواند در بررسی ویژگی های صوری شعر شیخ، مورد تامل قرار گیرد . لحن شعر اوست که در مواقعی به زبان مردم کوچه و بازار نزدیک میشود. این کار او در شعر، حال و هوایی کاملا صمیمی ایجاد میکند. و از این اختصاصات سبک هندی نیز است. اینک نمونه هایی از ابیات:
قربان سرت شوم، بگو از ره لطف لعلت به دلم چه گفت کز من برمید؟
سینه خود را بر او صد چاک کن دل از این آلودگیها پاک کن...
- ص124 مثنویات -
