مقاله جلوه نماز در اشعار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری

بخشی از مقاله

چکیده

ادبیات فارسی در رواج و تبلیغ تعالیم اسلام تأثیر ویژهاي داشته و متقابلاً تعالیم الهی اسلام نیز به طور گستردهاي به غناي ادبیات فارسی رونق بخشیدهاست. از والاترین دستورات الهی اسلام نماز است که بهویژه در ادبیات عرفانی جلوة چشمگیري دارد. شاعران و عارفان بزرگ فارسی در این موضوع، بسیارسخن گفتهاند. از میان این بزرگان شیخ عطار نیشابوري شاعر و عارف بزرگ قرن ششم و هفتم در این زمینه سهم عمدهاي دارد. در این مقاله سعی نگارنده برآن است که به روش تحلیل محتوا با استناد به آثار منظوم عطار، اهمیت و منزلت نماز را از نگاه این عارف بزرگ بیان کند. حاصل این پژوهش مبین این موضوع است که نماز در اشعار عطار جایگاه والایی دارد. شاعر در آثارش حقیقت نماز را با نظر به آیات قرآن و احادیث به روشنی بیانکرده و شرایط پذیرش نماز نظیر؛ عشق، اخلاص و حضور قلب را به تفصیل بازگو نمودهاست. همچنین در اکثر آثارشعالیترین جلوة نماز را در نماز مولاي متقیان میبیند و او را پیشوا و مقتداي خود معرفی میکند.

کلید واژگان: عبادت، عرفان، عطار، نماز.

– 1مقدمه

شیخ فریدالدین عطار نیشابوري، عارف و شاعر بزرگ ایرانی است که درنیمه دوم قرن ششم و آغاز قرن هفتم هجري در نیشابور میزیست. وي از سنین جوانی شاعري را آغاز کرد و از همان زمان به مسلک صوفیه درآمد. این صوفی پاكنهاد، دستورات دین اسلام را با آگاهی و بدون تعصب پذیرفته و با عشق و درد به انجام آنها همت گماشتهاست. شیخ ما، خالق هفت شهر عشق است که از وادي طلب تا فنا در نمازش جریان دارد. او از خداوند میخواهد جانش را به هنگام نماز به حق تقدیم کند. در این پژوهش قصد نگارنده برآن است تا اهمیت و منزلت نماز را به شیوة تحلیل محتوا در آثار منظوم عطار تبیین کند. بدین منظور، مفهوم نماز در آثار اصلی شاعر مانند؛ »منطقالطیر« و »اسرارنامه« و اکثر آثار منسوب وي بررسی شدهاست. قابل توجه است، در این باب آنچه در آثار منسوب به دست آمده، چه از لحاظ زبان و چه از نظر محتوا به اشعار اصلی شاعر بسیار شباهت دارد.

اما در این مقاله سعی شده است نمونه اشعار بیشتر از آثار اصلی آورده شود. براي تأکید مطلب نمونههایی نیز از شعر دیگر شاعران مانند سنایی نقل شدهاست. بحث اصلی این پژوهش در سه بخش تدوین گردیدهاست؛ در بخش اول، جایگاه نماز از نظر شاعر بررسی شدهاست. در بخش دوم شرایطی ذکر شده است که شاعر با توجه به دستورات اسلام و سلوك عرفانی براي نمازگزار لازم میداند تا نماز مورد قبول حقتعالی واقع شود و آثار معنوي و الهی نماز، در روح نمازگزار متجلی گردد و نمازگزار را به هدف والاي عبودیت برساند. در بخش سوم، در شعر عطار، ویژگیهاي عاشقانه و خالصانه نماز امام علی - ع - نشان دادهشده- است و شیخ آن بزرگوار را پیشوا و مقتداي خود در نماز معرفی میکند.

-2پیشینه پژوهش

پژوهشهاي بسیاري در مورد عطار و اندیشههاي عرفانی او صورت گرفته و در این پژوهشها به طور پراکنده بازتاب نماز در آثار عطار بیان شده، اما تاکنون اثر مستقلی در این مورد پدید نیامدهاست. نمونه- هایی از آثاري که به موضوع پژوهش ما نزدیکتر است عبارتند از: پیوند و همگرایی آموزههاي اسلامی با تعالیم عرفانی در حوزة نماز؛ نویسنده: حمیدرضا سلیمانیان، مجله نثرپژوهی ادب فارسی، 1395شماره .4 بررسی و تبیین اندیشههاي عرفانی عطار نیشابوري، نویسنده: منظر سلطانی، مجله عرفانیات در ادب فارسی،1394،شماره .23 بازتاب مفهوم قرآنی صبر در آثار عطار، نویسنده: طاهره خوشحال دستجردي، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان 1382.

-3بحث اصلی

-3-1 جایگاه نماز در شعر عطار

در شعر عطار نماز ارزش و جایگاه والایی دارد وي با نظر به آیات و روایات حقیقت نماز را به روشنی بیان کرده است.

-3-1-1 نماز توفیق الهی

گر جهانی طاعتم حاصل بود    گر نخواهی تو همه باطل بود - مصیبتنامه، - 375

توفیق در لغت به معناي سازگار بودن و سازگار گرداندن است و در فرهنگ اسلامی به معناي فراهم شدن اسباب معنوي براي انجام عبادت است. خداوند در قرآن میفرماید: »و ما توفیقیّالا باالله« به جز درگاه خداوند براي من توفیقی وجود ندارد - هود. - 11 / نزد عرفا هر گامی که سالک بهسوي حق برمیدارد و هر طاعت و عبادتی که انجام میدهد، توفیق الهی است و در حقیقت، آن توفیق است که میتواند، یاریگر انسان باشد نه طاعت و عبادت ظاهري وي:   

 گر جهانی طاعت آرم پیش باز    تو  ز  جمله  بینیازي  بینیاز

آنچه توفیق توام در بحر جود    شد مدد گر آمد از من در وجود - مصیبت نامه، - 377

در نظر عطار و دیگر عارفان، هر تکلیفی که خداوند بر عهدة انسان نهاده، توفیقی بوده است که از راه انجام آن، انسان به خداوند نزدیکتر میشود:

جوانمردا یقینمیدان به تحقیق    که گر تکلیف کردت داد توفیق - اسرارنامه، - 7

بیشک نماز که عالیترین شکل عبادت و عاشقانهترین تکلیف الهی است، توفیقی از جانب پروردگار است که شامل همه انسانها هم نمیشود چراکه به عقیده شاعر اگر همه انسانها نمازگزار بودند عشق مفهومی نداشت:                                                

گر همه    کس    جز نمازي    نیستی        حکمتش    را  عشقبازي    نیست - منطقالطیر، - 104

هنگامیکه خواب غفلت خلایق را ربوده و همه در بستر آرمیدهاند، بیشک توفیق الهی نصیب انسان نمازگزار شده است که در دل شب به راز و نیاز با معبود خویش بپردازد: