بخشی از مقاله
چکیده
در ترجمه متون ادبی مترجم با چالشهای بسیاری روبروست، چرا که میبایستی مرزهای زبانی و فرهنگی را درنوردیده و به برگردان یک اثر ادبی در قالبی جدید بپردازد. ازجمله چالشهای پیشروی مترجم، مسأله انتقال مفاهیمِ ترکیبات و اصطلاحات ادبی به زبانی دیگر است. ترجمه فرانسوی منطقالطّیر با نام نغمه مرغان از لیلی انور، در زمره آثاریست که مترجم سعی بر آن داشتهاست تا از طریق بهرهگیری از روشهای خاص ترجمه به انتقال مفاهیم ادبی و عرفانی پرداخته و روح کلام عطّار را تا حد امکان به زبان دیگر منتقلنماید. بنابراین، در این مقاله با تکیه بر تکنیکهای ترجمه وینی و داربلنت درصدد بررسی ترجمه حکایتی از کتاب نغمه مرغان، یعنی داستان شیخ صنعان، هستیم. بهعلاوه در پی پاسخ به این پرسشها خواهیمبود که مترجم تا چه حد در بازسازی فضای فکری عطّار در زبانی دیگر موفّقشدهاست و ابزارهای ترجمه تا چه اندازه در این مسیر یاریگر وی بودهاند؟
واژگانکلیدی: منطقالطّیر، ترجمه ادبی، نغمه مرغان، لیلی انور، تکنیکهای وینی و داربِلنت، شیخ صنعان.
-1مقدّمه
ترجمه ادبی از جمله مواردی است که مترجم در آن، نیازمند بهرهجستن از راهکارهای ویژهای برای انتقال پیام و تفهیم مطالب به مخاطبان زبان مقصد است. بهعلاوه، اگر متن اصلی دارای ویژگیهای خاص معنایی و سَبکی باشد، تلاش مترجم برای برگردان این مفاهیم دوچندان خواهد شد و در این راه با دشواریهای بسیاری روبرو خواهدگردید. چرا که برگردان یک اثر ادبی به زبان دیگر، نیازمند بازسازی فضای فکری نویسنده اثر و انتقال میراث فکری او به زبان دیگر است. از سوی دیگر، ترجمه یک متن ادبی میتواند چهره ویژهای از یک اثر را به مخاطبِ فرهنگ مقصد ارائهدهد و سهم قابلتوجهی در آشنایی وی با آن و فرهنگ و ادبیّات زبان مبدأ را داراست. ازاینرو، تلاش مترجم برای رویارویی با موانع فرهنگی و زبانی، بازتولید اثر در قالبی جدید و هم-چنین حفظ هویّتآن، دارای اهمیّت قابلتوجهی است.منطق الطّیرعطّار نیشابوری از جمله آثاری است که درطی چند قرن ترجمههای بسیاری به زبان-های گوناگون از آن صورتگرفته است و این ترجمهها نقش عمدهای درشناساندن عطّار بهعنوانیکی از چهرههای برتر ادب فارسی و آثار وی به دیگر کشورها داشتهاند.
از جمله بهترین ترجمه-های انجامشده از این اثر، میتوان به ترجمه فرانسوی آن با نام نغمه مرغان توسط خانم لیلی انور اشارهکرد. این ترجمه که دارای ویژگیهای برجسته صوری و فنی است، از روشهای متفاوت در عین حال گوناگونی برای انتقال پیام عطّار به زبان فرانسه بهرهجستهاست. با توجه به حجم و گستردگی حوزه تحقیق در این زمینه، در این مقاله، ترجمه »داستان شیخ صنعان« را، که خود دارای مفاهیم غنی عرفانی است، بهعنوان نمونه مورد بررسی قرارمیدهیم و با بهرهجستن از دسته-بندی وینی و داربلنت در مورد روشهای گوناگون ترجمه، به مطالعه آن میپردازیم. بهعلاوه، در پی پاسخ به این پرسشها خواهیمبود: مترجم برای نیل به مقصود و انتقال مفاهیم ادبی و عرفانی از چه راهکارهایی در این ترجمه بهرهبردهاست؟
آیا این تکنیکها در بازتولید پیام مؤثر بودهاند و آیابهخوبی توانستهاند مخاطب فرانسه زبان را با فضای فکری عطّار آشنا کنند؟در زمینه بررسی ترجمه فرانسوی منطقالطّیر با نام نغمه مرغان - به خصوص در داستان شیخ صنعان - و راهکارهای مترجم برای انتقال مضامین و مفاهیم ادبی، تاکنون تحقیق جامعی صورتنگرفتهاستو تنها میتوان به پایاننامه خانم نرجس عبداللهینژاد با عنوان »مطالعه تحلیلی ترجمه فرانسوی منطق الطّیر، مطالعه موردی: هفت وادی عشق« اشارهکرد که به مقایسه و تحلیل هفت وادی عشقدر دو ترجمه گارسن دو تاسی و لیلی انور پرداختهاست.بنابراین در این مقاله، در ابتدا معرّفی کوتاهی از تکنیکهای ترجمه وینی و داربِلنت خواهیمکرد. سپس به بحث در مورد نغمهمرغانو مزیّتهای این ترجمهمیپردازیم. و در آخر بهبررسی تکنیکهای خاص مترجم درترجمه داستان »شیخ صنعان« خواهیمپرداخت.
-2 بحث و بررسی
-2-1 تکنیکهای ترجمه
بنابر دستهبندی وینِی و داربلنت در مورد روشهای ترجمه، دو روش کلی در ترجمه وجود دارد: ترجمه مستقیم و ترجمه غیرمستقیم. هر کدام از این دو نوع خود دربرگیرنده روشهای دیگر است. - وینی و داربلنت، - 46 :1958 در ترجمه مستقیم، مترجم سعی بر آن دارد که تا حد امکان به زبان مبدأ وفادار مانده و با استفاده ازروشهایی چون »وامگیری«، »گرتهبرداری« و نیز »ترجمه لفظی« به ترجمه متن بپردازد. - همان: - 48-47 در روش وامگیری وی سعی بر آن دارد که کلمات و یا عباراتی را از زبان مبدأ، به همانشکل اولیه، وارد زبان مقصد کند. در »گرتهبرداری«، که شامل گرتهبرداری معنایی و یا ساختاری میشود، مترجم تلاشمیکند تا با توجه به ساختار زبان مبدأ، به تولید عبارات و ساختارهای جدیدی بپردازد. در ترجمه لفظی نیز متن به صورت لغت به لغت و لفظی ترجمهمیشود.
با این وجود، از دیدگاه وینی و داربلنت، روش ترجمه مستقیم در مواردی ناکارآمد است و سببمیشود که مفهوم پیام به درستی منتقل نشده، از لحاظ ساختاری و زبانی، باعث ایجاد محدودیتهایی در برگردان متن به زبان اصلی شود و همچنین ترجمه متن در سطح یکسان زبانی انجامنگرفته و در متن مقصد باعث ایجاد ناهمگونیهایی گردد. - همان: - 49 بنابراین آنها به روش ترجمه غیرمستقیم یا باواسطه استناد میکنند.ترجمه غیرمستقیم، چهار روش را دربرمیگیرد که عبارتند ازتغییر» هویّت دستوری«، »تعدیل«، »معادلگزینی« و »اقتباس.«در نوع اول، که شامل تغییر هویّت اجباری یا اختیاری میشود، میتوان شکل دستوری کلمات را در ترجمه به همان صورت حفظکرد و یا در صورت اختیاریبودن، هویّت دستوری آنها را تغییر داد و با کلمه یا عبارتی معادل آن که پیامی یکسان داشتهباشد، جایگزینکرد.
در روش »تعدیل«، که به دو نوع اجباری و اختیاری تقسیممیگردد، دیدگاه ما به نوعی در بیان پیام عوضمیشود و یک پیام را با نگاهی متفاوت در زبان مقصد ارائهمیکنیم. در روش »معادلگزینی« سعیمیکنیم که معادل کلمات و یا عبارات را در زبان دیگر بیابیم که این مورد در حوزه اصطلاحات، ترکیبات و ضربالمثلها بسیار پرکاربرد است. در روش »اقتباس« نیز با توجه به فرهنگ زبان مقصد، به ترجمه و معادلگزینی واژگان و عبارتها میپردازیم، چرا که گاه ممکن است ترکیبات و عبارات متن مبدأ، معادلی در زبان مقصد نداشتهباشند و به همین علّت مترجم میبایست با نهایت دقت به واژهگزینی و برگردان آنها اقدامکند تا باعث ایجاد ابهام در دریافت پیام توسط مخاطب ناآشنا به فرهنگ مبدأ نگردد. - همان: - 53-50 در ترجمه فرانسوی منطقالطّیر، لیلی انور از بسیاری از این تکنیکها بهرهبردهاست و گاه در ترجمهیک بیت، از چندین روش استفادهکردهاست و همین امر ترجمه وی را به متنی روان و قابل فهم تبدیلنمودهاست.
-2-2 ترجمه منطقالطّیر - از ابتدا تاکنون -
در قرن نوزدهم میلادی، همراه با ظهور نهضت رمانتیسم در فرانسه، بسیاری از شاعران و نویسندگان که از عالم محسوسات و علمگرایی افراطی رویگردان بودند، به جنبههای اسرارآمیز زندگی و همچنین عالم ماورا توجهنموده و به وصف »دنیای درون و نیز عالم تعالی و کمال
