بخشی از مقاله
چکیده
مجموعه دانشها, باورها, ارزشها و آثار مربوط به جهاد و شهادت مبتنی بر آموزه های قرآن و سنت و عترت فرهنگ شهادت است که از سرمایه ها و مواریث معنوی اسلام و انقلاب اسلامی به حساب می آید. سوال از کم و کیف تاثیر و انعکاس این مفاهیم و فرهنگ در ادبیات فارسی اعم از نظم و نثر ازجمله مباحثی است که در ذهن متبادر می شود. با عنایت به قوت و قداست مفاهیم، فرهنگ جهاد و شهادت و ضرورت و فایده آن در ادبیات فارسی امری حتمی و قطعی است . مطالعه اجمالی و بررسیهای انجام شده در بخشی منابع ادبی نشان می دهد که فرهنگ ایثار و شهادت و آموزه ها و مفاهیم آن در ادبیات فارسی از دیرباز مطرح بوده است و ادبیات عاشورایی و مخصوصاً ادبیات انقلاب اسلامی ایران و دفاع مقدس شاهد غیر قابل انکاری بر این مدعاست.در این مقاله به مواردی مختصر و اجمالی از نمونه های مفاهیم ایثار و شهادت تجلی یافته در ادبیات فارسی اشاره شده است.
کلیدواژه ها:ایثار،شهادت،داستان،شعر،دفاع مقدس
مقدمه
شهادت اوج تعالی انسان است. شهید درمعنای لغوی: حاضر،ناظر،گواهی دهنده ویکی ازاسمای حسنای خدا و در اصطلاح: کشته شدن درراه خداست.که بالاترین نمونه ی ایثاراست.همان گونه که ایثاردررفتاروبذل مال متجلی می شودوازصفات پسندیده است. درخصوص فدا کردن جان نیز مصداق پیدا می کند و کاملترین ایثار و از خودگذشتگی محسوب می گردد.کلمه شهیدوکلمات هم خانواده آن بیش ازصدوپنجاه باردرقرآن آمده است. - ابراهیمیان،1385 - 85:واین دلیل براهمیت مسئله شهادت است. زیرا شهیدان مقاومت وپویایی جامعه راتضمین می کنندوضعف وسستی راازبین می برند.اگرخون شهیدان نبود نه تنها ازاسلام خبری بود بلکه از انسانیت ، حقیقت، عدالت، آزادی و سایر فضایل و ارزشهای اخلاقی نیز اثری در جوامع انسانی نمی ماند.
شهیدو ایثار در فلسفه انسان شناسی ما مفاهیم ویژه ای دارد.شهادت در فرهنگ ماصرفاً،یک حادثه خونین وناگوار نیست؛ در بعضی از ادیان دیگر وتاریخ اقوام آنها،شهادت عبارت است از قربانی شدن افراد در جنگ و نزاع به دست دشمنانشان؛ اما در فرهنگ اسلام، شهادت یعنی کشته شدن درراه خدا و دفاع مقدس از دین و ارزشهای الهی بانیت خالصانه و انتخاب آگاهانه. شهادت، حماسه ای دلاورانه که آمیخته با عرفان و معنویت است. نمونه اعلای آن قیام و جهاد و ایثار و شهادت اصحاب حادثه کربلا و عاشورا است که مکتب و فرهنگ کامل و جامع ایثار و شهادت درعالم به شمار می رود. این فرهنگ تاثیر گسترده ای در ابعاد مختلف بشریت بالاخص فرهنگ اسلامی و ملی ایرانیان به جای گذاشته است.
جهاد و مبارزه در راه خدا، هنرشهامت وشجاعت مومنین واقعی خداونداست وتبلوراین هنرمقدس وشجاعت وشهامت درمتون ادبی وبالاخص درشعر و داستان امری بدیهی است زیرازبان شعری وداستانی ازبهترین ابزارانتقال فرهنگ است وشاعرورمان نویس هنرمند،به حفظ وصیانت ازادبیات وفرهنگ جهادوحماسه پرداخته است.بنابراین دراین پژوهش به تحلیل جلوه ای ازایثاروشهادت درادب فارسی - شعر و داستان - پرداخته می شود و همچنین پرتوی ازرخسارتابناک شهیدان شاعر،که خود قبل از شهادت با بیانات شاعرانه خویش عشق به شهادت را به تصویر کشیده اند نیز به اجمال ارائه می شود.
فرهنگ ایثار و شهادت
اگر بپذیریم که » فرهنگ ، آن چیزی است که زندگی و ارزش های انسانی را به وجود می آورد و با لحاظ کردن دیدگاه مکتبی واعتقادیمان آن را مجموعه نظام ارزشی اسلام در همه جوانب فردی و جمعی ، که مشتمل بر کلیه روابط اعتقادی و عملی در ابعاد سیاسی ، اخلاقی ، اقتصادی ، نظامی ،علمی ، فلسفی و مراحل سلوک باطنی است بدانیم، آنگاه بهتر می توانیم بهاهمیّت وارزش شهادت ، به عنوان یک فرهنگ تأثیرگذار و اصیل و نقشی که دراصلاح امور جامعه دارد پی ببریم.جوهره وصفات شهید را فرهنگی ترویج می کندکه درآن ایثارودرنظرگرفتن منافع جمع نمایان است.فرهنگی که باحریت وآزادمنشی سروفاق دارد لذا در تعریف فرهنگ شهادت گفته اند: »فرهنگ شهادت عبارت است از تمامی آثار باقیمانده از شهدا درباره شهید و شهادت اعم از آثار غیر مادی - معنوی - مثل باورها، انگیزه ها، اعتقادات، اهداف، خلقیات، رفتارها، آگاهیها، آداب و اعمالی که موجب وصول انسان به عالی ترین و والاترین درجه کمال یعنی انتخاب آگاهانهمرگ در راه خدا، می گردد و نیز آثار مادی که عبارت است از تربت پاک شهید، وسایل شخصی، لباس شهدا، اسامی خیابانها، مراسم مربوط به شهدا، موزه شهدا، آثار مکتوب و وصیت نامه ها و کلاً هرچیزی که قابل مشاهده و لمس بوده و یادآور شهید باشد« - نوروزی, - 46 :1389
کلمه شهیدوشهادت دارای دو مفهوم عام و خاص است . در معنایخاصّ ، همان کشته شدن در راه خدا و در معنای عام ، شاملکلیّه ی کسانی است که همراه با ایمان به انگیز ه ی اقامه عدل و قسط و بانیّت خالص در راه خدا و رسول - ص - اقدام کرده و کشته می شوند این فرهنگ و معنا، عمری به درازای عمر بشر دارد و کم وبیش در همه جوامع بشری وبه اشکال مختلف تجلی یافته است. درسایر ادیان نیز یکی از توصیه های جدی معطوف به همین ارزش می باشد.با رجوع به قرآن به مواردی برخورد می کنیم که دربین یهودیت نیز ایمان به شهادت وگرامی داشتن شهید وجود داشته است. در نظر مسیحیان، جهاد آمادگی برای مرگ دردناک به خاطر ایمان است.در شهادت کالای مورد معامله جان ومال است وخریدار خداوند بزرگ است و فروشندگان انسانهای مومن هستندکه خیر را برای خود خریده اند.
اما نکته مهم آن است که در دین مبین اسلام ایثار به طور برجسته ای ظهور و بروز پیدا کرده است و در آیات قرآن و روایات از پیامبر اسلام وسایرمعصومین می توان شواهد متواتر و فراوانی را آشکار ساخت - آقاپور، . - 1385کلمات ایثاروشهادت، کلماتی هستندکه با قداست وعظمت بدان نگریسته شده است.ایثاربه معنای برگزیدن، اختیارکردن، غرض دیگران را بر غرض خویش مقدمداشتن،دیگری رادررسیدن به منفعت ودفع ضرر برخود مقدم داشتن امده است. - دهخدا، 1377، ج - 368 :3در معنای اصطلاحی، نیز بدان معنی است که آدمی از روی قصد و نیت خیر، غیر را بر خود اختیار کند و او را بر خویشتن برگزیند.ایثار و دیگرگزینی عمل متعالی و اخلاقی است ودرمقابل خودخواهی قرار دارد که جزو رذیلتهای اخلاقی محسوب میگردد. - قونوی، - 41: 1323 دراینکه چرا به کشته شده در راه خدا
