بخشی از مقاله
چکیده
پژوهش حاضر با هدف تبیین جلوه های توحید در قیام عاشورا انجام شده است. و در صدد پاسخ به سوالات زیر است: مصادیق توحیدذاتی، افعالی و صفاتی در قیام امام حسین - ع - کدام اند؟ برای پاسخگویی به سوالات پژوهش از روش تحقیق تحلیلی- توصیفی استفاده شده است.پس از بررسی خطبه های آن حضرت در جریان واقعه ی عاشوراکه به یاران، اصحاب و فرزندانشان فرموده بودند و در آن به قیام خویش و هدف خوداز قیام اشاره کرده اند،یافته ها نشان داده اند که تمام رفتارها، تصمیمات ، سخنان و خطابه ها، دستورات و حتی جنگیدن آن حضرت مبنای توحیدی داشته است. نتیجه ای که از مقاله حاضر گرفته شده است این می باشد که حضرت امام حسین - ع - در قیام عاشورا اصل بنیادین توحیدرا نه صرفا از بعد نظری بلکه از بعد عملی نیز در صحنه عاشورا به نمایش گذاشته است و این جنبه ی فکری و عقیدتی قیام امام حسین - ع - بسی آموزنده تر و تاثیر گذارتر بوده و موجب ماندگاری عاشورا و انقلاب امام حسین شده است.
کلمات کلیدی:امام حسین - ع - ، توحید ذاتی، توحید افعالی، توحید صفاتی، قیام عاشورا
مقدمه:
عاشورا حادثه کوتاهی بود که در ساعاتی محدود و در سرزمین و مکانی معین اتفاق افتاد، اما نه به آن زمان محدود شد و نه به آن سرزمین. عاشورا را نباید در حد یک سخنرانی حماسی و یا اظهار مصیبت و شکایت از اوضاع زمانه و یا حتی اعتراض به سیاست و حکومت و نزاع برای دستیابی به حکومت تلقی کرد. بلکه عاشورا قیامی تاریخی است که از حدود حجاز گذشته و پایه ریز حکومت جهانی می باشد. عاشورا انقلابی علیه سیاست حکومت وقت و برای بازگرداندن خلافت الهی و تنبیه و اصلاح امتی است که با نادیده گرفتن تمامی زحمات و خون دلهای پیامبر می خواهد به جاهلیت نخست برگردد.
در واقع متولیان دین، امام و پیشوایان همواره در تربیت الهی، آموزش و هدایت آدمی به سوی فلاح و رستگاری، در هیچ حالی غافل نمانده اند. با مطالعه منابع، متون پژوهشی و مقالات پژوهشی محققان که به تحلیل و بررسی واقعه عاشورا پرداخته اند می توان دریافت که نهضت عاشورا به عنوان یکی از برجسته ترین جلوه های سیره عملی امام حسین - ع - الگوی ارزشمندی در زمینه تربیت دینی است. هدایت و رشد انسانها در راستای تحقق حیات طیبه اهدف تربیتی دینی در واقعه عاشورا است که تحقق آنها زمینه ساز دستیابی به هدف غایی تربیت دینی یعنی قرب الهی خواهد بود - بدیعیان و میرشاه جعفری، 1388، ص . - 11رسالت تبیین - مکتب - وتصحیح باورهای مردم در مسائل عقیدتی وبینشی، بر عهده - امام - است.
امامان با سخن وعملشان هم صورت صحیحی از اعتقادات را ترسیم می کنند، هم با انحرافات عقیدتی مقابله ومبارزه می کنند. اینکه توحید ناب چیست و خدا باوری وعقیده به مبدا ومعاد چه نقشی در زندگی دارد وشیوه انبیا ومرامشان کدام است وتداوم خط رسالت در قالب - امامت - چگونه است ودین چیست واهل بیت علیهم السلام کیانند وچه مسوولیتی دارندووظیفه امت در قبال امام چیست، همه وهمه جلوه هایی از - پیامهای اعتقادی - عاشوراست واگر به قیام سیدالشهداء علیه السلام از این دیدگاه بنگریم، درسهای عظیمی را خواهیم آموخت وعاشورا راکلاس درسی خواهیم یافت که در سخنان امام وعاشوراییان، متجلی است - عطاردی، 1390 ق - . از این رو در این تحقیق برآنیم که جلوههای توحیدی را در قیام عاشورا هم در حرکات و رفتار و منشی که داشته اند و هم در کلام، گفتار و سخنرانی های امام حسین - ع - دریابد و مورد بررسی و مطالعه قرار دهد.
توحید چیست؟
توحید به معنای یگانه دانستن است و مأخوذ استوَحَدَهاز«» یعنی گردانیدن او را یگانه. توحید و یگانگی خدای متعال اصطلاحات گوناگون در فلسفه، کلام، عرفان دارد.
الف - مهمترین اصطلاحات فلسفی توحید عبارت است از:
.1 توحید در وجوب وجود. یعنی هیچ موجودی جز ذات مقدس الهی واجبالوجود نیست
.2 توحید به معنای بساطت و عدم ترکیب، که شامل:
الف - عدم ترکیب در اجزاء بالفعل
ب - عدم ترکیب در اجزاء بالقوه
ج - عدم ترکیب از ماهیت و وجود است.
.3 توحید به معنای نفی مغایرت صفات با ذات، یعنی صفات که به خدای متعال نسبت داده میشود.
.4 توحید در فاعلیت حقیقی، یعنی هر تأثیری که از فاعل و مؤثر سرمیزند نهایتاً مستند به خدا است. - مطهری، 1376، ج 2، ص. - 99 توحید به سه قسم افعالی، ذاتی و صفاتی تقسیم می گردد که
در این نوشتار برآنیم تا جلوه های توحید در قیام عاشورا را در قالب این سه نوع توحیدبررسی نماییم.
اهداف تحقیق :
تعیین و شناسایی جلوه های توحید ذاتی در قیام امام حسین - ع -
تعیین و شناسایی جلوههای توحید افعالی در قیام امام حسین - ع -
تعیین و شناسایی جلوه های توحید صفاتی در قیام امام حسین - ع -
سوالات تحقیق:
چه جلوه های ازتوحیدذاتی در قیام امام حسین قابل مشاهده است؟
چه جلوه های ازتوحیدافعالی در قیام امام حسین قابل مشاهده است؟
چه جلوه های ازتوحیدصفاتی در قیام امام حسین قابل مشاهده است؟
سوال اول تحقیق:
چه جلوه های ازتوحیدذاتی در قیام امام حسین قابل مشاهده است؟وجود هر موجودی را ذات و حقیقت آن موجود میگویند. یعنی وجودی که در حد و اندازه نوعی موجود است ذات و حقیقت آن موجود گویند. این دو لفظ مترادف هستند، و گفته میشود در مقابل آن صفت و فعل که خصوصیات شخصی را تشیکل میدهد و در گفتن حقیقت این جهت منظور نیست. - عقایدالاسلام ج. - 1
توحید ذاتی در اصطلاح رایج، بدین معنا است که خداوند یگانه بوده، هیچ مثل و مانند و شریک وهمتایی ندارد، اما گاه، توحید ذاتی به معنای گستردهتری به کار می رود و علاوه بر معنای فوق،شامل بساطت ذات الهی و سلب ترکیب از خداوند نیز بر می گردددر این دیدگاه عام، توحید ذاتی مشتمل بر دو مطلب است، که یکی به واحد و یگانگی و دیگری به احد و یکتایی خداوند برمیگردد - جوادی آملی، 1392، ص : - 201
الف - یعنی اعتقاد به اینکه ذات خداوند متعال یکتاست و شریکی درذات برای او نیست نه ترکیبی در درون ذاتش وجود دارد و نه خدای دیگری خارج از ذاتش می باشد یک ذات بسیط و بدون ترکیب از اجزاء و اعضاء و همچنین یگانه و بی شریک است.در واقع، در توحید ذاتی مسئله شریک ناپذیری خداوند مطرح میشود و اثبات میشود که چون خداوند هم در صفات و هم در افعال مثل و مانند ندارد لذا توحیدش ذاتی است و واحد است و شریک ندارد. علاوه بر آن توحید ذاتی به این معنی است که ذات اوجزء ندارد و از چیزی ترکیب نیافته است نه جزء عقلی دارد و نه جزء خارجی و از هر نظر بسیط است و ترکیب در ذات او جای ندارد پس هم احدیت وهم واحدیت ذات خداوند در توحید ذاتی مطرح میشود. - مصباح یزدی، . - 1384اساس توحید ذاتی در دین مبین اسلام کلمه »لاالهالّاا«…است هیچ معبودی جز خدای یگانه نیست. حقیقت این کلمه عقیده به یکتایی و یگانگی خداوند متعال است و معنی مفید این کلمه واحد،» احد، وِتر، فرد« است.
ب - گاهی نیز از توحید ذاتی این معنا اراده میشود که خدای سبحان یکی است؛ یعنی بسیط است و در ذات خود هیچ گونه جزء ندارد. به این قسم از توحید نیز، »توحید احدی« گفته شده است.به عبارت دیگر توحید واحدی، یعنی توحید در وجوب وجود وضروری دانستن یک وجود و نفی هرگونه شرک و شبیه و نظیر وتوحید احدی، یعنی نفی هرگونه ترکیب عقلی خارجی و وهمی از خداوند و اثبات بساطت باری تعالی. قرآن خدای متعال در سوره توحید - اخلاص - به شیواترین بیان به این دو نوع توحید اشاره کرده است. در ابتدای این سوره میفرماید:قُلْ هُوَ اللَّهُ» أَحَدٌ « 1؛ بگو: خداوند، یکتا و یگانه است. این همان توحید ذاتی به معنای آن است که خداوند دارای اجزا نیست. و در آخر سورهوَلَمْمیفرماید:یکنلَّهُ» کفُوًا أَحَدٌ « 4؛ و برای او هیچگاه شبیه و مانندی نبوده است؛ یعنی دومی برای خداوند وجودندارد.
جلوههای توحید ذاتی در قیام عاشورا
امام حسین - ع - پیشوای مسلمانان بعد از پدر بزرگش، پدرش و برادر بزرگش محسوب می شد و می شود؛ وی در محیطی بزرگ شد که بنا به اذعان خودش معدن اسلام و یکتاپرستی بود. از این رو انتظار می رود که وی به درستی عمق و معنای توحید ذاتی را درک و در رفتارها و سخنانش نشان دهد.امام علیه السلام هنگام حرکت از مدینه به سوی مکه وصیتنامه ای را نوشت و با مهر خویش ممهور ساخته به برادرش محمد حنفیه تحویل داد که بیانگر اوج اعتقاد ایشان به توحید ذاتی است: بِسْمِ اللّه»الرﱠحْمنِ الرﱠحِیمِ، این وصیت حسین بن علی است بهبرادرش محمد حنفیه ؛ حسین گواهی می دهد به توحید و یگانگی خداوند و گواهی می دهد که برای خدا شریکی نیست و شهادتمی دهد که محمد صلّی اللّه علیه و آله بنده و فرستاده اوست و آیین حق - اسلام - را از سوی خدا - برای جهانیان - آورده است ... 1.«امام حسین - ع - در وصیت نامه خود اولین موضوعی که به آن اقرار می نماید یگانگی و وحدانیت وجود خداوند تبارک تعالی است و این دلیل روشنی بر اعتقاد امام - ع - به »توحید ذاتی« خداوند سبحان و کریم است. او در ادامه وصیت خود، و برای تکمیل این اعتقاد،تصریح می نمایند که »برای خدا شریکی نیست.« سوال دوم:چه جلوه های ازتوحیدافعالی در قیام امام حسین قابمشاهده است؟
خداوند همانگونه که یکتا است، در افعال خود نیز یگانه است و شریک و همکاری ندارد. افعال الهی را میتوان تحت عناوین کلی،مانند»خلق«، »رزق«، »هدایت« و ... طبقه بندی کرد. در نتیجه، توحید افعالی نیز متناظر با اقسام کلی افعال الهی، به شاخههای گوناگونی مانند توحید در خالقیت، توحید در رازقیت، توحید در هدایت و ... تقسیم میشود - شریعتی سبزواری، . - 1390 در بینش اسلامی، توحید افعالی به این معناست که اولا خداوند در افعال خود از هرگونه شریک و یاوری بینیاز است و ثانیا هیچ موجودی غیر او در افعال خود مستقل نیست و هر فعل و اثر و تغییر وتحولی که در عالم رخ میدهد در حوزه اراده و مشیت خداوند است.
در دیدگاه حکیمان و متکلمان مسلمان، خداوند افزون بر آن که دارای صفات کمالی است، مبدا وقوع افعال نیز میگردد. بر این اساس، آفریدن، روزی دادن، تدبیر امور مخلوقات، بخشایش و ... در زمره افعال الهی قرار میگیرد به گونهای دیگر توحید افعالی پیبردن و مشاهده صدور موجودات و ظهور آنها از حق تعالی است - شیخ صدوق، . - 1392تعبیر دیگر آن است که منظور از توحید افعالی این است که تمام کارها در جهان به ذات خدا بازمیگردد و هر موجودی هرگونه اثر و خاصیتی دارد از اوست. سوزندگییااُمّاه وَاَنَاآتش،برندگیاَعْلَمُشمشاَنﱢییر، مَقْتُولٌ مَذْبُوحٌ ظُلْماً؛ وَعُقَدْواناًشاءَ عَزﱠوَجَلﱠ درخشندگی آفتاب و... همه اَنْازناحیهیَریخدا حَرَمِیوبهفرماناوستوَرَهْطِیحتی مُشَرﱠدینَ ؛ َاَطْفالی مَذْبُوحینَ مَاءْسُورِینَکارهایی که از ما سر میزند و ما در انجام آن مختارمُقَیﱠدینَوآزادهستیموَهُمْ یَسْتَغِیثُونَیَجِدُونَفَلا ناصِراً...…باز قدرت به انجام آن از ناحیهی خدا است منتها ما گاهی از این قدرت سوءاستفاده و گاهی حسن استفاده میکنیم.
توحید افعالی، یعنی درک و شناختن اینکه جهان با همه نظامات و سنن و علل و معلولات و اسباب و مسببات، فعل او و کار او و ناشی از اراده اوست. موجودات عالم همچنان که در ذات استقلال ندارند و همه قائم به او و وابسته به او هستند و او به تعبیر قرآن »قیوم« همه عالم است در مقام تأثیر و علیّت نیز استقلال ندارند و درنتیجه خداوند همچنان که در ذات شریک ندارد در فاعلیت نیزشریک ندارد . هر فاعل و سببی حقیقت خود و وجود خود و تأثیر و فاعلیت خود را از او دارد و قائم به اوست. همه حولها و قوه ها »به او« است »ما شاء االله و لا قوه الا به، لا حول و لا قوه الا باالله« - جوادی آملی، - 1392 همانند توحید ذاتی، توحید افعالی نیز در اعمال و رفتار امام حسین در جریان عاشورا قابل مشاهده است: وقتی که آن حضرت شب هنگام بیعت با یزید را در محفل ولید حاکم مدینه رد نمود، و تصمیم به حرکت به مکه را گرفت، قبل از حرکت به زیارت قبررسول خدا - ص - رفت و با خدای خود چنین راز و نیاز نمود: ...
» ای خدای ذوالجلال و کرامت بخش ! به احترام این قبر و کسی که درمیان آن است از تو درخواست می کنم راهی را در پیش روی من بگذاری که مورد رضا و خشنودی تو و مورد رضای پیامبر تو است.« همانگونه که در مقدمه این بخش اشاره شد، انسان موحد و یکتاپرست معتقد است که تدبیر و اداره جهان آفرینش تنها در دست خدا است و هیچ موجودی بدون اذن و اراده او نقشی در تدبیر جهان و استقلال در تأثیر ندارد. از این رو امام حسین - ع - در اینراه از خدای خود مدد می جوید تا با تاسی از او، و با راهنماییها و هدایت وی، راهی را بتواند برگزیند که هم خدا راضی باشد و هم رسول او از تصمیم امام - ع - راضی باشد.
البته این سخن امام - ع - می تواند توحید در ربوبیت تشریعی را نیز شامل شود. علاوه بر این جریان، وقتی امام - ع - قصد عزیمت از مدینه به مکه را داشت، اطرافیان وی می خواستند وی را از این تصمیم منصرف سازند؛ به همین خاطر ام سلمه نیز سعی نمود با امام - ع - صحبت کند تا وی را راضی سازد از این تصمیم منصرف شود؛ امام - ع - در پاسخ فرمودند:مادر! - فکر نکن که از این جریان تنها تو مطلع هستی - خود من نیز بهتر از تو می دانم که از راه ظلم و ستم و از راه عداوت ودشمنی کشته خواهم شد و سرم از تنم جدا خواهد گردید و خداوندبزرگ چنین خواسته است که حرم و اهل بیت من آواره و فرزندانم
