بخشی از مقاله
چکیده
در این تحقیق ابتدا استان از نظر جغرافیاي گیاهی به سه قسمت استپی، نیمه استپی و بیابانی و نیمه بیابانی تقسیم گردید. سپس فهرست گونههاي مرتعی موجود در هر یک از این مناطق، تهیه و با مراجعه به عرصه در زمانهاي مناسب ، بذور گونههاي مرتعی به همراه نمونههاي هرباریومی آنها جمعآوري و بوجاري گردید. تعداد نمونه بذور جمعآوري شده از سطح استان، بالغ بر 409 نمونه بود، که متعلق به 35 خانواده، 97 جنس و 116 گونه مختلف میباشند. بیشترین بذور جمعآوري شده متعلق به گونههاي منطقه نیمه استپی با 248 نمونه و پس از آن مناطق بیابانی و نیمه بیابانی و شورروي با 97 نمونه و مناطق استپی با 64 نمونه بود.
خانوادة گندمیان - Gramineae - بیشترین تعداد نمونههاي بذور جمعآوري شده را به خود اختصاص داد - 188 نمونه - . پس از آن خانواده سلمهتره 81 - Chenopodiaceae - نمونه، خانواده بقولات 33 - Legominosae - نمونه، خانواده نعنائیان 31 - Labiatae - نمونه و خانواده کاسنی - Compositae - با 23 نمونه قرار داشتند. فنولوژي گونههاي مرتعی استان نشان داد، بهترین زمان جمعآوري بذر از اواخر خرداد تا اواسط آبان میباشد. همچنین بذور گیاهان مناطق شور استان در بهمن ماه جمعآوري گردید. از بین تیرههاي گیاهی، خانواده سلمهتره بیشترین پراکنش را در مناطق شور استان دارا بود. خانوادههاي نعنائیان، بقولات وگندمیان بیشترین پراکنش را در مناطق نیمه استپی استان دارا بودند. خانواده آفتابگردان در کلیه مناطق مشاهده گردید.
واژگان کلیدي:بذر، بانک ژن، قم، ژرم پلاسم، گیاهان مرتعی
مقدمه
تولید دانه، اساس کشاورزي اولیه و تمدنهاي بعدي را تشکیل داد و انسان اولیه بعد از آن کوچنشینی را رها وزندگی دائمی را براي خود برگزید. دانهها بیشترین رژیم غذایی را تشکیل و علاوه بر مصرف غذایی،در تولید روغنها ، تولید ادویه و داروهاي گیاهی والیاف…نقش دارند. افزایش جمعیت جهان تقاضاي شدید مواد غذایی را دوچندان نموده و تنها راه ممکنتکیه بر توان ژنتیکی گونههاي موجود در طبیعت و افزایش تولید موادغذایی به شمار میآید. افزایش جمعیت استفاده از منابع طبیعی راافزایش داده است.که بدون رعایت ضوابط زیست و ایجاد تغییرات گسترده آب و هوائی بهتبع آن تغییر در اندوخته ژنی موجود در گیاه گردیده است.
حفظ و حراست از طبیعت، بویژه توان ژنتیکی موجود ، وظیفهاي غیرقابل انکار براي کلیه افراد مرتبط با این امر به شمار می رودواهمیت حفظ ژرم پلاسم گیاهی بعنوان یکی از ارزشمندترین میراث طبیعت براي جامعه بشري به خوبی مشخص می گردد. در کشورهاي مختلف جهان با درك اهمیت این موضوع بهاحداث بانک ژنهاي عظیم گیاهی در سطح جهان گردیده است.از حدود ششصد هزار گونه گیاهی جهان، بیش از هشت هزار گونه در ایران وجود دارد. با اجراي طرح جمع آوري، و حفاظت بذور گیاهان مرتعی، علاوه بر تقویت بانک ژن گیاهی، در برنامه هاي اصلاحی از ان استفاده نموده و قسمت عمدهاي از معضلات فزاینده جامعه بشري رابرطرف نمود.
اهداف بانک ژن منابع طبیعی شامل ، جمع آوري و شناساییذخایر توارثی گیاهی، حفاظت و نگهداري ازاین ذخایر، استفاده از ذخایر توارثی براي نیل به تامین غذا، دارو و علوفه ، تحقیق در زمینه هاي ارزیابی، احیاء و بهره برداري از توان نمونه ها از گونه هاي گیاهی مختلف و حمایت و حراست از گونه هاي در خطر انقراض میباشد.با توجه به نقش و اهمیت بانک ژن، به علت وجود بانک ژن طبیعی در خاك، بیشتر مطالعات صورت گرفته در این خصوص میباشد. - 1981 - Roberts،شناخت کافی از دگرگونی جمعیت بذر زنده مدفون در خاك را داراي اهمیت اکولوژیکی کاربردي در کشاورزي و احیاء منابع طبیعی برشمرد. - 1989 - Lick , M.A. & et al
عوامل مؤثر بر بانک بذر طبیعی را به دو دسته مکانیزمهاي کاهنده و افزاینده تقسیم وعوامل کاهنده تأثیر بیشتري بر میزان بذر قابل استفاده گذاشته که از جمله می توان به بذرخورها، مرگ فیزیولوژیک بذر، مدفون شدن توسط حیوانات، از بین رفتن توسط فاکتورهاي شیمیایی و مکانیکی و...اشاره کرد. بانک بذر Kew انگلستان تحقیقات گسترده اي را در رابطه با جوانه زنی و ذخیره بذور انجام و همچنین در این بانک ژن،بذور تمامی گونه هاي گیاهی انگلستان و گونه هاي نواحی خشک جهان در صفر درجه نگهداري می شود. بانک ژن اسلواکی در سال 1991تاسیس و در حدود 50000 نمونه بذر از جمله غلات، لگوم، علوفهاي، گراس، گیاهان دارویی و انواع گل را شامل میشودکه جهت نگهداري بلند مدت 50 - ساله - بذور را در دماي -17 درجه و نگهداري میان مدت - 10 ساله - دردمایصفردرجهنگهداري مینمایند.بانک بذر باغ بوتانیکی Rancho Santa Ana در آمریکا داراي 2200 اکسشنمی باشد.
در این بانک، بذور جهت ذخیره میان مدت در دماي پنج درجه سانتیگراد و براي ذخیره بلند مدت در دماي -18 درجه نگهداري میشود. همچنین این بانک بذرزمینه تهیه و فروش انواع بذرها را براي اهداف تحقیقاتی و آموزشی فراهم نموده است.موسسه بانک ژنBAZ در آلمان تأسیس گردید این بانک ژن شامل اطاق خشککن و اطاق سرما جهت آمادهسازي ذخیره بلند مدت بذور میباشدو در حدود 10000 اکسشن میباشد.در ایران بانک ژن گیاهی ملی ایراندر زمینه جمعآوري، ذخیره و مطالعه بذور محصولات کشاورزي و زراعی و بانک ژن مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع فعال در زمینه بذور گونههاي مرتعی، جنگلی و دارویی ، فعالیت دارند.
موقعیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه
استان قم با مساحتی معادل 1123800 هکتار، بلندترین نقطه آن در کوههاي غلیق در جنوب استان با ارتفاع 3209 متر و پستترین نقطه ، در حاشیه دریاچه نمک با ارتفاع 792 متر از سطح دریا میباشد.حداقل مطلق حرارتی-23 درجه سانتیگراد و حداکثر مطلق حرارتی+49 درجه سانتیگراد طی سی سال اخیر میباشد. میانگین درجه حرارت سردترین ماه سال +2درجه سانتیگراد و میانگین درجه حرارت گرمترین ماه سال40c درجه سانتیگرادو میزان بارندگی از حدود100میلی متر در کنار دریاچه نمک تا 350 میلی متر در منطقه خلجستان، متغیر میباشد. با توجه به تنوع شرایط اقلیمی در سطح استان، پوشش گیاهی داراي تنوع فراوانی بوده و شامل گونههاي مناطق استپی، نیمه استپی، بیابانی و نیمه بیابانی، می باشد.
همچنین بیش از 600 هزار هکتار از اراضی استان جزء مناطق شور و شورروي طبقه بندي می گردد.وضعیت آب و هوایی استان قم به گونه ایست که از غرب به شرق و از جنوب به شمال دما افزوده شده و از میزان بارش کاسته می شود. نواحی بالاتر از 1500 متر در غرب و جنوب استان نیمه بیابانی و شرق استان گرم و خشک بیابانی می باشد. در مجموع با توجه به مجاورت با کویر مرکزي ایران قسمت اعظم استان بیابانی و نیمه بیابانی است که از عمده مشخصات آن، نوسان زیاد درجه حرارت در طول شبانه روز و سال می باشد. بررسی میزان بارندگی ایستگاههاي مختلف موجود در سطح استان نشان دهنده این موضوع است که مقدار و میزان ریزشهاي جوي با افزایش ارتفاع زیاد می شود.روندتغییرات بارندگی در منطقه، مدیترانه اي است. بارندگی در درجه اول زمستانه، بهاره و در نهایت پائیزه است.
در جدول شماره - - 2 نظام بارندگی منطقه ارائه شده است. حداکثر دماي شهرستان قم در تیرماه ، در ایستگاههاي غرب استان در مرداد ماه و نیز حداقل درجه حرارت، در دي ماه می باشد. کاهش دما از شهریور شروع و تا دي ادامه دارد و افزایش دما ازدي تا تیر یا مرداد ماه مشاهده می شود.گرادیان ارتفاعی دما نشان می دهد که با افزایش ارتفاع، دما کاهش و به ازاي هر یک کیلومتر ارتفاع از سطح دریا، درجه حرارت هوا 3/2 درجه سانتی گراد کاهش می یابد. نظام دمایی منطقه بیانگر این مطلب است که حداقل دما مربوط به ده روز اول بهمن و ده روز آخر دي ماه است. در حالیکه حداکثر دما، در اواخر تیر و اوایل مرداد پدیدار می شود. مقادیر مربوط به دماي سالانه در ارتفاعات مختلف در جدول شماره 3 ذکر گردیده است.
