بخشی از مقاله
چکیده
جمعآوري و شناسایی گیاهان هر منطقه به منظور شناسایی منابع عظیم ژنتیکی آن منطقه ضروري و بسیار با ارزش است. از سوي دیگر شناسایی گونه¬هاي بومی، شاخص دقیقی براي شناسایی شرایط اکولوژیکی یک منطقه محسوب می¬شود. در استان فارس به دلیل موقعیت جغرافیایی، تنوع آب و هوایی و پوشش گیاهی داراي اهمیت به خصوصی است. در این پژوهش فلور خانواده بارهنگ - plantaginaceae - در استان فارس براي اولین بار مورد بررسی قرار گرفت.
خانواده بارهنگ از جملهي خانوادههایی میباشد که که داراي پراکندگی زیادي در استان است و در قسمت جنوبی استان جزء پوشش اصلی گیاهان علفی در مراتع محسوب میشود. هدف اصلی این پژوهش شناخت دقیقتر فلور استان فارس و تکمیل جمعآوريهاي صحرایی خانواده بارهنگ و شناسایی آنها با استفاده از نمونههاي شناسایی شده در هرباریوم مرکز تحقیقات کشاورزي و منابع طبیعی و کتب فلور میباشد. در مرحله بعد پس از جمعآوري و تهیهي نمونههاي هرباریومیجمعاً 1 جنس و 13 گونه شناسایی گردیدند.
شناسایی 53 محل جدید براي تعدادي از گونههاي این خانواده در سطح عرصههاي منابع طبیعی تجدید شونده استان یکی از نتایج این تحقیق بود. همچنین ثبت 4 گونه به نام به ترتیب از جنوب، غرب، مرکز و شمال فارس به عنوان رکوردهاي جدید استانی و به عنوان ذخایر ژنی جدید گیاهان استان فارس، نتیجه ویژه این تحقیق میباشد. با اتمام این پژوهش گونههاي خانواده بارهنگ در استان فارس به 18گونه رسید.
.1 مقدمه و هدف
روند رو به رشد جمعیت در کشور، کمبود دارو، نیاز روزافزون کشور به گیاهان دارویی و اثرات سو جانبی داروهاي شیمیایی انسان را به دخالت بی رویه در منابع طبیعی وا می دارد. اجراي هر نوع طرح هاي مطالعاتی یا پروژه هاي اجرایی در زمینه اصلاح، احیا و حفاظت ازجنگلها و مراتع، گیاهان دارویی، گیاهان صنعتی و غیره مستلزم شناخت گیاهان موجود در هر منطقه می باشداز اینرو اقدامات اساسی نظیر جمع¬آوري و شناسایی گیاهان منطقه به منظور شناسایی این منبع عظیم ژنتیکی با ارزش ضروري است. به ویژه شناسایی گونه¬هاي بومی شاخص دقیقی براي شناسایی شرایط اکولوژیکی یک منطقه محسوب می¬شود.[4]
در ایران حدود 8000 گونهي گیاهی وجود دارد که 2300 نوع آن جز گیاهان دارویی هستند و هنوز هم به تعداد آنها اضافه میگردد. برخی از شهرها و استان هاي کشور، به دلیل برخورداري از موقیعت جغرافیایی خاص، میزبان گونههاي گیاهی مفید و گاهی هم نادر هستند که استان فارس در این میان جاي میگیرد .[4] استان فارس با وسعت 125000 کیلومترمربع در جنوب کشورمان قرار گرفته است و از گذشته هاي دور از راههاي مهم وحلقهي دستیابی به فلات مرکزي ایران بوده است. این استان بین مدار هاي 27 و 31 عرض شمالی و نصف النهار هاي 50 و 55 طول شرقی گرفته است و از شمال به استانهاي اصفهان و کهکیلویه و بویراحمد، از غرب به استان بوشهر، از جنوب به استان هرمزگان و از شرق به استانهاي یزد و کرمان و هرمزگان محدود میشود. استان فارس %7/6 از کل مساحت کشور را به خود اختصاص داده است .[5]
خانواده plantaginaceae یا بارهنگ از رده دولپهها است که گونه هاي آن داراي پراکندگی جهانی میباشند و معمولاً در مناطق معتدل رشد میکنند. گونههاي این خانوادهي علفی، بوته اي و بعضی نیز آبزي هستند. خانواده بارهنگ از جملهي خانوادههایی بوده که داراي پراکندگی زیادي در استان است و در قسمت جنوبی استان جزء پوشش اصلی گیاهان علفی در مراتع محسوب میشود. این خانواده در جهان داراي 3 سرده به نام Bougueria, Littorella, Plantago و 270 گونه است.
[8] به طور کلی آلویس الان پاتزاك و پروفسور کارل هاینس رشینگر در جلد 15 کتاب فلور ایرانیکا در سال 1965 جمعا 1 سرده و 28 گونه از فلات ایران معرفی کردهاست 3] و .[5 هدف اصلی این پژوهش شناخت دقیقتر فلور استان فارس و تکمیل جمعآوريهاي صحرایی خانواده بارهنگ و شناسایی آنها با استفاده از نمونههاي شناسایی شده در هرباریوم مرکز تحقیقات کشاورزي و منابع طبیعی و کتب فلور میباشد.
.3 مواد و روشها
بررسیهاي صحرایی طرح در فصول بهار، تابستان سال 1392 و بهار سال 1393 صورت گرفت و جمعآوري نمونههاي کامل از گونههاي علفی یکساله و چندساله در اقالیم مختلف استان فارس انجام گرفت. در این پژوهش به 56 منطقه در سطح 12 شهرستان از عرصههاي منابع طبیعی تجدید شونده استان از ارتفاع 400 تا 2300 متر از سطح دریا مراجعه شد. این عرصه ها در اقالیم مختلف جنوب، غرب، مرکز و شمال استان واقع بودند که شامل جوامع مختلفی مثل درخت، درختچه و بوته قرار داشتند.
از آنجا که در کلیدهاي شناسایی صفات تولید مثلی مورد استفاده هستند جمعآوري گلها، میوهها و دانههاي گیاهان نیز انجام گردید. جزئیات دقیق محل رویش، مثل ارتفاع محل از سطح دریا، تاریخ جمع آوري و .....، نیز ثبت شد. سپس نمونهها در کوتاهترین زمان ممکن پس از جمعآوري پرس شدند که بدین منظور نمونهها لابهلاي کاغذ روزنامه و مقواهاي خشککن قرار داده شدند. براي اینکه نمونه ها ظاهري طبیعی داشته باشند و جزییات اساسی گیاه را نشان دهند از روي هم قرار دادن برگها و سایر قسمتهاي گیاه جلوگیري شد. پس از مرتب کردن و آرایش نمونهها براي جلوگیري از چروك شدن آنها، مجموعه روزنامهها و مقواهاي خشککن را بین دو تختهپرس گذاشته و سپس طبق روش معمول نمونهها را تحت فشار قرار داده تا آبگیري و خشک شدند.[6]
در مرحلهي بعد، نمونههاي تخته پرس، به هرباریوم مرکز تحقیقات کشاورزي و منابعطبیعی فارس انتقال یافتند. در هرباریوم مقواهاي مربوط به هر نمونه به صورت روزانه تعویض شدند تا عمل خشک کردن، به خوبی انجام شود و با تعویض چند بار مقواهاي خشک کن - بسته به آبدار بودن گیاهان - از پوسیدن و کپکزدن نمونهها جلوگیري شد. پس از اطمینان از خشک شدن کامل نمونهها، آنها را از پرس بیرون آورده و با نوارهاي باریک چسب بر روي مقواهاي سفید استاندارد چسبانده شدند. شناسایی نمونهها بر اساس کتب فلور موجود شامل فلور ایران، فلور ایرانیکا، فلور ترکیه، فلور عراق و فلور فلسطین انجام گردید .[6]
.3نتایج و بحث
در این پژوهش جمعا 1 سرده و 13 گونه از خانواده بارهنگ از 56 منطقه جمع آوري و شناسایی شدند که در جدول 2 گزارش شده¬اند. اگر یک گونه تنها در یک منطقه خاص جغرافیایی و محدود به مرزهاي مشخص یافت شود به آن اندمیک گویند. تعداد و الگوي پراکنش گونههاي اندمیک با عوامل مختلفی نظیر مساحت، عرض جغرافیایی و غناي گونهاي منطقه رابطه دارد . - 1 - بر اساس مطالعات صحرایی و آزمایشگاهی نگارنده و همچنین مطالعات صحرایی آلویس الان پاتزاك در جلد 15 کتاب فلور ایرانیکا [7] تنها گونه انحصاري خانواده بارهنگ در فلات ایران، کشور ایران و بالطبع استان فارس گونه.Plantago boissieri Hausskn & Bornm میباشد که نیاز به حفاظت زیادي دارد.
