بخشی از مقاله
چکیده
گونه بلند مازو از جمله مهمترین گونههای درختی جنگلهای گیلان محسوب میشود که دارای ارزش اقتصادی و زیست محیطی زیادی میباشد. شناسایی بندپایان مرتبط با این گونه ارزشمند و تعین نقش آنها از نظر مفید یا مضر بودن از اهمیت ویژهای در مدیریت جنگلهای بلوط برخوردار است. گونههای متعدد حشرات باعث ناهنجاری رشد و ایجاد گال روی اندامهای مختلف - برگ، ساقه، میوه و ریشه - این گونه ارزشمند میگردند. نظر به اهمیت حشرات گالزا از دیدگاه تنوع زیستی، استحصال محصولات فرعی از برخی از آنها و خسارتزا بودن برخی دیگر، جمعآوری و شناسایی آنها از اهمیت ویژهای برخوردار است.
این مطالعه در پنج منطقه - در تودههای طبیعی و دست کاشت بلوط - درغرب، مرکز و شرق استان گیلان انجام گرفت و حشرات گالزای بلوط با انجام نمونهبرداریهای منظم از اندامهای مختلف درختان بلوط جمع آوری و بر اساس مرفولوژی گال و مرفولوژی خارجی حشرات مورد شناسایی قرار گرفتند. در این بررسی، تعداد پنج نوع گال جمعآوری و شناسایی شد.
واژههای کلیدی: بلوط بلند مازو ، حشرات گالزا ، گیلان.
مقدمه
جنس بلوط از راسته و خانواده بوده و با بیش از 500 گونه، بزرگترین جنس این تیره میباشد . درختان بلوط از جمله گونههای ارزشمند جوامع جنگلی کشور هستند که در نواحی شمال، غرب و شمال غرب ایران رویش داشته و دارای ارزش اقتصادی و زیست محیطی میباشند. در استان گیلان، سه گونه بلوط بلند مازو، اوری و سفید مازر وجود دارد که بسته به گونه در مناطق جلگهای تا ارتفاعات فوقانی پراکنده شدهاند.
تاکنون تعداد زیادی از گونههای بندپایان توسط محققین مختلف از روی درختان بلوط از ایران گزارش شد که حدود60 گونه از استانهای شمالی بوده است تعدادی از حشرات راسته باعث ایجاد گالهای متنوعی روی اندامهای مختلف درختان بلوط میگردند. در واقع، بزرگترین حشرات گالزا و همسفره مربوط به برخی از خانوادههای این راسته میباشند گونههای این خانوادههااکثراً گیاهخوار بوده و روی تعدادی از درختان و بعضی از درختچهها و گیاهان زینتی و علفی ایجاد گال نموده و یا شامل گونههای همسفره میباشد که به گالهای ایجاد شده روی درختان و سایر گیاهان حمله میکنند.
گالهای تولید شده روی درختان بلوط معروفتر بوده و پیچیدهترین و کاملترین گالها نیز مربوط به این خانواده میباشد .فعالیت سلولهای گیاه میزبان در هر گونه از حشرات منجر به تشکیل گالهای مشخصی میگردد و از این رو شکل گال و مشخصات آن بهترین وسیله جهت تشخیص گونه زنبور گالزا میباشد . گال بعضی از زنبورهای خانواده محتوی مقدار زیادی تانن میباشد. گالهایی که بوسیله زنبورهای خانواده روی درختان بلوط ایجاد می-شوند دارای کاربرد و مصارف متعددی از جمله در صنعت چرم سازی،عکاسی و مصارف دارویی میباشند.
تاکنون بالغ بر 1300 گونه از زنبورهای گالزا شناسائی شدند که در بیشتر نقاط دنیا شامل اروپا، آمریکا، آفریقای شمالی، آسیا - تعدادی از کشورهای عربی، ایران و چین - پراکنش دارند ثابتی در کتاب جنگلها ، درختان و درختچههای ایران، دو گونه از زنبورهای گالزای بلوط را معرفی نمود. شجاعی در مجموعهای تحت عنوان تحقیقی روی زنبورهای خانواده، تعداد 36 گونه از آنها را معرفی کرد. تعدادی از عوامل گالزای بلوط را از استان لرستان جمعآوری و گزارش نمودند.
عبائی در فهرست آفات درختان و درختچه های جنگلی و غیر مثمر، تعداد 30 گونه زنبور گالزا از نقاط مختلف کشور گزارش نمود. زرگران گونه زنبور گالزا از استان آذربایجان غربی. زرگران و همکاران در تحقیقی دیگر، ساختمان گالهای تشکیل شده توسط 3 گونه از جنس و تعدادی دیگر از گونه های خانواده را در استان آذربایجان غربی مطالعه نمودند. نامبردگان همچنین ضمن معرفی 4 گونه زنبور مولد گالهای گلآذین و 4 گونه زنبور مولد گالهای تانندار، علل پراکنش و همچنین ارتفاع تشکیل گال توسط زنبورهای گالزای بلوط روی گونه دارمازو را نیز در تحقیقی جداگانه مورد مطالعه قرار دادند. دردائی، 4 گونه زنبور گالزا از استان آذربایجان شرقی و بریمانی نیز تعداد 7 جنس و 2 گونه زنبور گالزا از استان مازندران گزارش نمود.
خصوصیات گونه بلند مازو
گونه بلند مازو از جمله مهمترین گونههای منطقه قفقاز و خزر بوده و در جنگلهای شمال از جلگههای ساحلی دریای خزر تا ارتفاعات فوقانی کشیده شده و جوامعی خالص و یا مخلوط با ممرز تشکیل میدهد. بلند مازو درختی است بلند قامت که ارتفاع آن به40 متر بالغ میگردد و قطر برابر سینه آن به 3/5 متر میرسد. در درختان کهنسال، در پایین تنه گورچههایی ظاهر شده و در مقطع تنه، آنرا سینوسی شکل میسازد. برگهای بلوط در زمستان خزان میکند و دارای دمبرگی به طول 1 تا 2 سانتیمتر است.
هر دو روی برگ ابتدا با کرکهای سفید یا خاکستری پوشیده شده ولی رفته رفته روی برگ صاف و به رنگ سبز تیره و براق در میآید. پیاله آن از داخل کرکدار ابریشمین و کروی شکل میباشد. میوه بلند مازو بیضی شکل و کشیده بوده که ثلث آن در داخل پیاله قرار دارد. پوست تنه برگ بلوط دارای مقدار زیادی تانن است که در چرم سازی مورد مصرف دارد چوب بلند مازو سخت و محکم و غیر قابل نفوذ است و برای تهیه تخته بشکه، درب، پنجره، ستون و تیر ساختمان و سایر مصارف روستایی بکار میرود و علاوه بر آن از نظر کاربرد صنعتی نیز بسیار حائز اهمیت است. جنس بلوط دارای رویشگاه وسیعی است ولی رویشگاه بلوط بلند مازو بسیار محدود بوده و تنها در ایران و قفقاز دیده می شود.
روش تحقیق
این تحقیق طی سالهای 1383 - 1385 با انجام نمونهبرداریهای منظم - هر 15 روز یک بار - از تودههای طبیعی و دست کاشت بلوط بلندمازو در هر یک از سایتهای محل اجرای طرح انجام شد. در این بررسی، کلیه اندامهای درختان اعم از برگ، شاخه، جوانه، میوه و گل مورد بازدید قرار گرفت. نمونههای گال جمعآوری و اتیکت گذاری شده و در هر اتیکت مشخصاتی از قبیل نام گیاه میزبان، تاریخ جمع آوری، جمعآوری کننده و محل جمعآوری درج گردید، آنگاه نمونه ها بر حسب نوع گال داخل نایلون و یا ظروف پلاستیکی پرورش قرار داده شد و به منظور جمعآوری عوامل گالزا، عوامل همسفره و عوامل پارازیتوئید به آزمایشگاه منتقل گردید.
ابتدا نمونههای گال جمعآوری شده در آزمایشگاه کد گذاری شده و سپس جهت جمعآوری حشرات کامل، عوامل همسفره و پارازیتوئید، کلیه نمونهها به تفکیک داخل ظروف پرورش قرار گرفتند و زمان خروج زنبورهای گالزا، زنبورهای همسفره و پارازیتوئیدها یادداشت گردید.
