بخشی از مقاله
چکیده:
جهانی شدن ارتباطات،محصول صنعت همزمان ارتباطات است که امکان رابطه حاضربا غایب رابصورت هم زمان فراهم کرد.این پدیده جدید تاثیر فراگیری در همه عرصههای زندگی بشر دارد به همین دلیل در سه دهه اخیر ادبیاتی که راجع به جهانی شدن تولید شده بیش از ادبیاتی است که طی 200 سال در مورد مدرنیته شدن تولید شده است.بیشتر مواقع وقتی کلمه "Globalization" مطرح میشود عدهای آن را جهانی شدن و برخی جهانی سازی ترجمه میکنند اما هر دو واژه هم در انگلیسی و هم فارسی فاقد معنای واقعی این کلمه است. واقعیت حکایت از این موضوع دارد که ما دو نوع جهانی شدن داریم یکی جهانی شدن در فضای فیزیکی و دیگری جهانی شدن در فضای مجازی.صنعت جهانی شدن در فضای فیزیکی صنعت حمل و نقل است. هر چقدر صنعت حمل و نقل سریعتر شود جهان در بعد فیزیکی کوچکتر میشود .
صنعت ارتباطات نیز مرجع جهانی شدن در فضای دوم یعنی فضای مجازی است. در این فضا قانون فاصله و سرعت تغییر میکند در فضای فیزیکی به دلیل آنکه قانون فاصله و سرعت وجود دارد شما باید یک فاصله ای را طی کنید اما وقتی که فاصله حذف شود به طبع آن حرکت و سرعت نیزبی معنا و یا کم معنا میشود. در این مقاله، بعد دوم جهانی شدن، یعنی جهانی شدن ارتباطات مجازی را مورد تبیین و بررسی قرار خواهیم داد و به این سوال اصلی که چگونه می توان بحران هویت ناشی از جهانی شدن ارتباطات مجازی پاسخ داد و با آن مقابله کرد، می پردازیم. یافته های مقاله کما اینکه در ادامه بدان خواهیم رسید حاکی از این موضوع دارد که بازگشت به ارتباطات مستقیم و چهره به چهره با کارکردها و شاخص هایی که دارد، بهترین رویکرد در این زمینه می باشد. پژوهش کنونی با استفاده از روش های جامعه شناسی تاریخی و تلفیق آن با روش تحلیلی- توصیفی و نیز استفاده از تئوری دهکده جهانی درصدد ارائه تحلیلی علمی و جامع از این موضوع می باشد.
کلیدواژگان: جهانی شدن، ارتباطات، بحران هویت، دهکده جهانی، ارتباطات چهره به چهره
مقدمه:
جهان امروزدرمعرض دگرگونی،تغییروتحولات فزایندهای قراردارد،به ویژه حرکت به سمت و سوی "دهکده واحد جهانی" و در هم ریختن نظامها و سازمانهای ملی موجود. در عین حال بروز و ظهور چالشها و بحران های جدید در عرصه های مختلف به ویژه بحران هویت در جهان ایجاب میکند که این تحولات و جریانها به دقت مورد مطالعه و مطمع نظر قرار گیرد و مهمتر اینکه فاکتورها، عوامل و اسباب مؤثر در خیزش، تسریع و یا سمت و سو دادن این حوادث و تغییرات نیز باید ارزیابی و مورد شناخت قرار گیرد. رسانههای ارتباط جمعی و بهویژه شبکههای اجتماعی مجازی، در عصر حاضر نقش عمده و مهمی را در عرصه تغییر و تحولات اجتماعی بر عهده دارند و این وسایل منشأ بسیاری از تحولات معاصر، راهنما و کنترلکننده جریانها و تحولات در جهان محسوب میشوند - Wiederhold&
. - Wiederhold,2005:2-3درجهان معاصرکه موسوم به عصراطلاعات و ارتباطات است و رسانهها همه چیز را در تسخیر خود در آوردهاندکارکرد و اهمیت رسانهها بر کسی پوشیده نیست. یکی ازکارکردهای خاص رسانههاوشبکههای اجتماعی مجازی،اطلاعرسانی وپوشش خبری است.این مجموعه ها با ایجاد پوشش خبری کامل در زمینههای مختلف اعم از اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و...، سعی در جهت دهی به افکار عمومی به سمت اهداف خود را دارند. از این رو، شناخت نحوه اطلاعرسانی شبکههای اجتماعی مجازی در رابطه با حوادث وتحولات جهانی،امری لازم و ضروری پنداشته میشود.
به دلیل گستردگی حوزه تسلط شبکههای اجتماعی مجازی در جوامع امروزی و نیز برخورداری این پدیده از ویژگی سیال بودن و حرکت پویامدارانه، لازم است که همگام با رشد و تکامل تکنولوژیکی و محتوایی شبکههای اجتماعی مجازی، در ابعاد مختلف،کارکرد آنها،بهویژه نقش آنها در تحولات اجتماعی و ایجاد بحران های مختلف همچون بحران هویت، در عصر جهانی شدن مطالعات بیشتری صورت بگیرد - . - Bauman,2009:187از سویی دیگر، واقعیت اینست که سیما و افق های جهان ناشی از انقلاب ارتباطی تمایز و تفکیک بین حوزه داخلی - یا ملی - و حوزه بینالمللی را گنگ و مبهم ساخته و در شرف ویران سازی مرزهای جغرافیایی- سیاسی است. در کنار تحولات سیاسی فوق،انقلاب ارتباطاتی دگرگونیهای عمیق و گستردهای را در ابعاد مختلف زندگی انسان ایجاد کرده است. در حوزه فرهنگی در واقع یک دگرگونی تاریخی رخ داده است.
الگوی مکانیکی که جبرگرایی در رفتار انسان را ترسیم میکرد، پشت سرگذاشته شده و جای آن را الگوی ارتباطی گرفته است.در الگوی مکانیکی، رفتارها توسط ساختارهای درونی و قواعد طبیعی دیکته میشود. فرهنگ به شکل ساختار و یا ساختارهایی تلقی میشود که ماهیت و دگرگونی در آن از اراده انسان مستقل است. از منظر الگوی ارتباطی تحول و تکامل یک فرایند جبری تلقی نمیشود،بلکه فرایندی است که انسان طراح، سازنده و پیش برنده آن است، نظریه ارتباطات، هر عنصری را در بستر محیطی آن قرار میدهد و بدین وسیله طریقههای جدید ایجاد واقعیت را به وجود میآورد. محیطی که عناصر با آن در ارتباط هستند یک محیط کاملاً جهانی است.در واقع، در عصر انقلاب ارتباطاتی هر فرد بطور بالقوه مرکز یک نظام ارتباطاتی تلقی میشود، لذا میتواند اثر بگذارد و اثر بپذیرد - . - Ganley,2014:63 تحولات ژرف اجتماعی- فرهنگی و روانی رخ داده است.
انقلاب ارتباطاتی نیازمند تساهل است. انقلاب ارتباطاتی حاصل از جهانی شدن، محدوده فضایی را در هم میشکند و انسانهای جهانی، با ارزشهای جهانی، الگوها و نمادهای جدیدی را تولید میکند. از جهت دیگر انبوهزدایی در تولید و انتشار اطلاعات، انبوهزدایی در رسانهها،تحولات ژرف فرهنگی و سیاسی را ایجاد کرده است. انبوهزدایی موجب کاهش کنترل دولت بر اطلاعات و نظامهای اطلاعرسانی شده است.در عین حال، انبوهزدایی این فرصت را به گروهها یا اقلیتهای قومی، مذهبی، نژادی یا فرهنگی میدهد تا هویت خود را از نو باز یابند و در انتشار فرهنگ خود مؤثر واقع شوند و بدین وسیله موجب احیای فرهنگ خود شوند. بدین ترتیب، فرهنگ انبوهسازی عصر مدرنیته جای خودرا به فرهنگ متنوع و متکثر عصر فراصنعتی میدهد.
اولین نتیجه آن بحران هویت برای فرد و جامعه است - . - Robertson,2007:11کاهش کنترل دولت بر اطلاعات و فرهنگسازی از یک سو و بحران هویت از سوی دیگر از یکدیگر ارتزاق میکنند و در یک رابطه دیالکتیکی میتوانند دگرگونیها و بیثباتیهایی را موجب شوند.انقلاب ارتباطی الگوی مدرنیته را ویران میسازد. از سوی دیگر انقلاب ارتباطاتی این نتیجه را در بر دارد که ارتباطات بر اساس روابط خانوادگی سنت یا پیوندهای اجتماعی انجام نمیگیرد بلکه بر حسب منافع نیازها و منافع مشترک صورت میپذیرد. همزمان بحرانهای هویتی به وجود میآیند. انسانها در آن واحد در فضاهای متفاوتی زندگی میکنند. جدایی زمان و مکان از یکدیگر همراه با از جا کندگی به شکلگیری هویتهایی چندگانه منجر میشود.
در حقیقت قطعیتی وجود نخواهد داشت ارزشها نسبی میشوند و اخلاق فردی یا دسته جمعی نمیتواند معیار اخلاقی بودن یا معیار ارزشهای دیگران شود - . - Hall,2001:17-19با این توضیحات مجمل، مقاله کنونی با استفاده از تئوری دهکده جهانی مارشال مک لوهان و نیز بهره گیری از روش های جامعه شناسی تاریخی و تحلیلی توصیفی درصدد تبیین این موضوع است که بحران هویت ناشی از ارتباطات مجازی در عصر جهانی را با استفاده از چه رویکردی می توان کنترل نمود؟ به زعم نویسندگان، استفاده از ارتباطات چهره به چهره یا مستقیم مناسبترین رویکرد تقابل با بحران هویت ناشی از ارتباطات مجازی در عصرجهانی شدن می باشد که در ادامه به تشریح و تفصیل آن را بررسی خواهیم نمود.
-1 چارچوب نظری، تئوری دهکده جهانی مارشال مک لوهان:1
از دیدگاه مک لوهان دنیای امروز یک دنیای الکترونیکی است و رسانه های الکترونیکی با گسترش خود فاصله های زمانی و مکانی موجود میان انسان ها را از بین برده اند.به عبارتی دقیق تر وسایل ارتباط جمعی جدید مانند تلویزیون، رادیو، مطبوعات، اینترنت و ... شیوه های زندگی بشری را تحت تاثیر خود قرار داده و متحول نموده و به گونه ای جهان کنونی را به یک دهکده ی کوچک تبدیل کرده اند.مک لوهان این دهکده کوچک را دهکده جهانی می نامدکه در آن افکار واعمال جوامع از یک دیگر پنهان نمی باشند و در عین حال تاریخ شاهد به منصه ظهوررسیدن یک نوع جدیدازفردگرایی انسانی است - . - McLuhan,1964:7-9ازدیدگاه وی در دهکده جهانی هرگونه اتفاقی که دریک نقطه می افتد قابل تسری و تعمیم به دیگر نقاط دهکده است.
چرا که فرایند تبادل اطلاعات، علوم و اندیشه با سرعت قابل ملاحظه ای درجریان است.بر این اساس جهانی سازی را می توان این گونه تعریف کرد :"جهانی سازی در واقع عبارت است از فرایند فشردگی فزاینده زمان و مکان که مردم دنیا به واسطه آنها و به صورت آگاهانه در جامعه جهانی ادغام می شوند".به بیان دیگر جهانی شدن معطوف به فرایندی است که در جریان آن فرد و جامعه در گستره ی جهانی با یکدیگر پیوند می خورند. از تعریف فوق چنین بر می آید که جهانی سازی فقط یک مفهوم اقتصاد محور نیست و چه بسا حوزه های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی را نیز در بر می گیرد - . - Rosenau,1990:132-135
از هنگامی که مارشال مک لوهان در دهه 1960 ایده دهکده جهانی را مطرح کرد مدت زمان زیادی نمی گذرد با این حال پیش بینی او خیلی سریع تر از آنچه خودش تصور می کرد تحقق پیدا کرد هم اکنون وسائل ارتباط جمعی با یاری گرفتن از تکنولوژی ماهواره های مخابراتی و شبکه های اعجاب انگیز اینترنت، تمامی نقاط دنیا را به هم پیوند داده است و امکان ارتباط سریع و آسان را را فراهم کرده است و تازه این ابتدای کار است لکن وسائل ارتباطی فقط یک وسیله و ابزار هستند . موضوع پر اهمیت تر نحوه بکار گیری این ابزارهاست همواره خطر سوء استفاده از طرف سرمایه داران و نااهلان وجود دارد کمااینکه هم اکنون نیز بیشترین استفاده از اینتر نت در جهت کسب پول است ولی ما می توانیم فارغ از آن اهداف از این امکان موجود در جهت ارتباط بهتر استفاده کنیم.
انسان موجودی است که نیاز به برقراری ارتباط با همنوعان خود را دارد دوست دارد توانائی های خود را بروز دهد و در معرض دید دیگران بگذارد دوست دارد شناخته شود و این به مطرح شدن و مورد قضاوت قرار گرفتن فی نفسه نه تنها ایرادی ندارد بلکه بسیاری مواقع لازم است و باعث می شود صحنه زندگی ما عرصه فعالیت و حضور گروهی شود که شایستگی آن را داشته و حرفی برای بیان کردن و عملی برای انجام دادن دارند.این در حالی است که مانوئل کاستلز1 به صراحت معتقدست دهکده جهانی یک موضوع قوی و جالب توجه در زمان بیانش بود، یک پیشبینی کاملاً غلط بود. آن یک دهکده نیست، بلکه یک شبکه جهانی از کومههای شخصی است که بسیار متفاوت است. اینترنت جوامع محلی را به جوامع جهانی تبدیل میکند که این کار از طریق اتصال به موتورهای جستوجوگر، اطلاعات فرامتنی با دادههای متفاوت فراوان صورت میگیرد - . - Turkle, 2011:162
مک لوهان جوامع میزبان رسانهها رابه دو دسته گرم وسرد تقسیم میکند و ناخودآگاه برای فرهنگ و هویت مخاطب نیز اهمیت بسیار قایل میشود. او درباره علت نامگذاری وسایل سرد و گرم مینویسد: " وقتی میگوییم فلان شخص نسبت به فلان موضوع گرایش سرد دارد، منظورمان این است که چنان با آن یکی میشود، آنچنان نسبت به آن احساس علاقه و تعهد میکند که گاهی اوقات بین او و موضوع فاصله و تفاوتی نمیتوان قایل شد. من دو صنعت گرم و سرد را به طور متفاوت به کار گرفتم، زیرا در فرهنگ عامه بهخصوص بین جوانان، واقعاً سرد و گرم درست برخلاف معانی ظاهری آنها به کار برده میشود" - Bhabha,2009:395-401 - .بنابراین در این مقاله نخست با استفاده از تئوری مک لوهان درصدد تبیین این موضوعیم که ارتباطات مجازی چگونه بر هویت مخاطبین اثر می گذارد و درگام بعدی سعی درتبیین رویکردهای مقابله با بحران هویت ارتباطات مجازی با استفاده از شاخص ها و مولفه های ارتباطات چهره چهره برخواهیم آمد.
-2 مفهوم جهانی شدن ارتباطات:
منظورازپدیده جهانی شدن،شکلگیری شبکه گسترده جهانی برای مبادله اطلاعاتاست.ازنظربرخی اندیشمندان، با شبکههای جهانی که چهار گوشه عالم را به هم مرتبط ساخت، این پیشبینی تحقق یافت. این فرایند را جهانی شدن نامیدهاند. عصر اطلاعات و ارتباطات، ابزارهای دستیابی به این ارتباط را به چنگ آورده است، و مهمتر از آن، از اهمیت مرزها فرو کاسته است.بر اثر انقلاب اطلاعاتی، جهان به راستی به یک گوی، یعنی به همان دهکده جهانی تبدیل شده است. با توجه به نگرشهای مختلف در این وجه به چند دیدگاه اشاره میشود.هلتن جهانی شدن رایک تغییر مستقل میپندارد که بر متغیر وابستهای چون ملت-دولت تأثیرگذار است. بهعبارتی تحولات موجود در چارچوب دولتهای ملی تابعی از کیفیت فرایند جهانی شدن است - . - Frankel,2000:49 به نظر مک گرو، جهانی شدن یعنی افزایش شعار پیوندها و ارتباطات متقابل که فراتر از دولتها دامن میگستراند و نظام جدید جهانی را میسازد و یا جهانی شدن به فرایندی اطلاق میشود که از طریق آن حوادث، تصمیمات و فعالیتهای یک بخش از جهان میتواند نتایج مهمی برای افراد و جوامع در بخشهای بسیار در کره زمین دربرداشته باشد و یا جهانی شدن، نوعی دگرگونی است از جغرافیای اجتماعی که با رشد فضاهای فراسرزمینی مشخص میشود.
بهعبارت دیگر جهانیشدن، دینامیک چندجانبهای میباشد همراه با محرکهای عمدهای که از دانش واقع گرایانه،تولید سرمایه،نوآوریهای فناوریهای مختلف واقدامات ساماندهی حاصل میشود.دانیش درخصوص فرایند جهانیشدن معتقداست که هماکنون در یک دوران گذار زندگی میکنیم که سیاست و اقتصاد، قرن آینده را بهگونهای صورتبندی خواهد کرد که در آن تولیدات و فناوریهای ملی، شرکتهای ملی و صنایع ملی وجود نخواهد داشت.به سخن دیگرجهانی شدن، فرایند چند بعدی است که طی آن کشورها،شهرها و مردم از طریق جریانات رو به گسترش، جمعیت، کالا،سرمایه، خدمات و ایدهها به هم دیگر نزدیکتر شدهاند. پس جهانی شدن، بهترین سیاست نیست، بلکه یک واقعیت غیرقابل اجتناب و جلوگیری است - . - Fox,2001:354-356پیشرفت بهت انگیز وسایل ارتباط جمعی درقرن حاضر، جهان رابه دهکده کوچکی تبدیلکرده که انسانها امکان اطلاع یابی از همه وقایع و حوادث جهان را بهطور سریع و جامع دارند. در عصر ارتباطات هیچ حادثهای هر چند در دورترین نقاط،منحصر به یک منطقه جغرافیایی خاص نیست واز این رو سه ویژگی: فرازمانی، فرامکانی و سرعت فوقالعاده ازخصیصههای وسایل ارتباطجمعی است. امروزه تمامی ابعاد زندگی فردی واجتماعی انسانها در رسانهها رسوخ کرده و از خصوصیترین رفتار انسانها تابزرگترین تغییرات نهادهای اجتماعی وساختارهای فرهنگی وسیاسی ازطریق رسانهها ارائه میگردد. اطلاعرسانی، علم مناسبسازی - گردآوری، ذخیره وپردازش اطلاعات - و دسترس پذیرساختن اطلاعات - بازیابی و انتقال اطلاعات - است - . - Scholte,2000:22
