بخشی از مقاله
چکیده:
اسکان غیر رسمی به واقع یکی از بارزترین چهرههای فقر شهری در بیشتر شهرهای مهاجرپذیر کشور وجود دارد که با عناوینی همچون حاشیه نشینی،سکونتگاههای خودرو، مسکن نابهنجار و اجتماعات آلونکی و مانند اینها نیز شناخته میشود و تربتحیدریه یکی از شهرهایی است که دچار پدیده حاشیه نشینی شده است. و این پژوهش برآن بوده تا حاشیه نشینی این شهر را مورد واکاوی قرار دهد. پژوهش حاضر از نوع توصیفی، تحلیلی بوده، روش گردآوری اطلاعات مورد نیاز از طریق اسنادی و پیمایشی - پرسشنامه و مصاحبه - بوده است. یافته های تحقیق نشان میدهد که سکونتگاههای غیر رسمی و حاشیه نشین تربتحیدریه در 9 پهنه قابل شناسایی هستند که در مجموع 10/5 درصد از جمعیت شهر تربتحیدریه را شامل میگردند. این پهنهها شامل روستاهای اقماری و پهنههای خودرو می-باشند که به صورت غیر مجاز و شبانه بنا شدهاند. آشفتگی کالبدی این پهنهها بیشتر از مسایل و مشکلات حاد اجتماعی و فرهنگی آنهاست. معضلات زیست محیطی، عملکردی، ناسازگاری کاربریها و خدمات ناپایداری بناها از چالشهای عمده این نوع محلات میباشند. در نهایت راهکارهای اجرایی توانمندسازی محلات ارائه گردیده و پیادهسازی توانمندسازی را تحقق توسعه پایدار شهری، منطقهای دانسته که متعاقب آن تحقق بخشی آرمانهای چشمانداز 1404 کشور را عملیتر مینماید.
واژگان کلیدی: چالش، توسعه شهری، سکونتگاههای غیررسمی، تربتحیدریه.
مقدمه
امروزه پدیده شهری کره زمین را تسخیر کرده است - فیالکوف، - 13 :1383 تعداد زیادی از شهرنشینان در آینده ساکن شهرهای با بیش از هشت میلیون جمعیت خواهند بود . تعداد سکنه نقاط شهری در آغاز قرن بیستم چیزی کمتر از بیست درصد جمعیت دنیا را شامل می شد که اکنون به حدود نیمی از ساکنان جهان بالغ شده است. شهرنشینی فی نفسه پدیده منفی و مخربی نیست رشد بیش از حد و نامعقول آن می تواند در قالب عوارض وپیامدها نشان داده شوند .پیدایش محلات خودرو وحاشیه نشین و شکل گیری سکونت گاه های غیررسمی از جمله این عوارضاند.اگرچه مطالعات و پژوهشهای موجود بیانگر این است که توسعه محلات فقیرنشین با روند افزایش مهاجرت رشد بیشتری دارد؛ ولی منتسب نمودن مهاجرین روستایی به تشکیل واحدهای آلونکی و رشد فرهنگ حاشیه نشینی، دور از واقعیت است - نقدی،. - 2 :1382
سکونتگاههای غیر رسمی بخشی از بافت شهریهستند که عمدتاً مهاجرین روستایی و تهیدستان شهری را در خود جای دادهاند و بدون مجوز و خارج از برنامهریزی رسمی و قانونی توسعه شهری - طرحهای جامع و تفصیلی - در درون و خارج از محدوده قانونی شهرها به صورت خودرو به وجود آمدانده .عمدتاً فاقد سند مالکیت هستند و از نظر ویژگیهای کالبدی و برخورداری از خدمات و زیر ساختهای شهری شداًی دچار کمبود هستند. اینگونه سکونتگاهها که سیمای نازیبا، خدمات ناکافی و ساکنان کمتوان و مشاغلی نامطمئن دارند، محیطی آماده برای پذیرش نابهنجاریهای اجتماعی و باز تولید فقر فراهم میسازد - وزین،. - 160:1384
کشور ایران از جمله کشورهایی است که از این پدیده مصون نمانده و با آن مواجه است-. در ایران پیش از آغاز دهه چهل شهرنشینی رشد کندی داشت و در آستانه این دهه حدود 33 درصد از جمعیت کشور در شهرها زندگی میکردند. با اجرای اصلاحات ارضی در دهه - - 1340و افزایش درآمدهای نفتی در دهه پنجاه رشد شهرنشینی شتاب بیشتری گرفت و این رشد چنان سرعت یافت که در سال 1385 جمعیت شهرنشین کشور به 70 درصد رسید که حجم قابل توجهی از رشد تعداد شهرها و جمعیت شهری در ایران ناشی از مهاجرتهای روستایی بود - ابراهیمی و همکاران،. - 21:1387رشد شتاب آلود شهرنشینی در ایران مشکلات زیادی را در شهرهای بزرگ بوجود آورده و یکی از مهمترین پیامد های آن رشد قارچ گونه سکونتگاههای غیر رسمی در متن و حاشیه ی چنین شهرهایی بوده است، که در اکثر شهرهای ایران متداول است. اسکان غیر رسمی به واقع یکی از بارزترین چهرههای فقر شهری در بیشتر شهرهای مهاجر پذیر کشور وجود دارد که با عناوینی همچون حاشیه نشینی،سکونتگاه های خودرو، مسکن نابهنجار و اجتماعات آلونکی و مانند اینها نیز شناخته میشود و تربت حیدریه به عنوان یکی از شهرهای میانی مستثنی از این جریان نبوده و دچار پدیده حاشیه نشینی شده است.
ضرورت و اهمیت
با گسترش شتابان شهرنشینی، فقر نیز چهر های شهری به خود گرفته است .فقر شهری با رشد سکونتگا ههای نابسامان و فاقد امکانات زندگی، به خصوص در کشورهای در حال توسعه، پیوندی تنگاتنگ دارد . دولتها در ابتدا این نوع اسکان غیررسمی را امری نا مطلوب و تخلیه و تخریب را راه حل مشکل میدانستند .از اواسط دهه 1950 م .تا اوایل دهه 1960 م برنامه های مکانیابی مجدد و ساخت مسکن عمومی رواج پیدا کردند .اما از آنجا که هر دو بسیار پر هزینه بودند به ویژه مورد دوم به دلیل همین هزینه بالا از جذب گروه هدف خود باز می ماند وناکارآمدیشان مشخص شد و کنار گذاشته شدند - - Wegelin,2004:1در خوشبختانه ترین برآوردها از جمعیت 950 میلیون نفری حاشیه نشین در جهان - بیش از 15 درصد جمعیت جهان - 7 میلیون نفر آن در کشورمان زندگیمی کنند که 10 درصد از مساحت شهرها و 30 درصد از جمعیت شهری کشور را به خود اختصاص داده است - سند توانمند سازی و ساماندهی سکونتگاه های غیر رسمی،. - 46:1382
اسکان غیر رسمیصرفاً مساله ای کالبدی فیزیکی نبوده و از عوامل کلان ساختاری در سطح ملی و منطقهای ناشی میشود. رشد فزاینده جمعیت شهری از توان سازمانهای دولتی و غیر دولتی جهت توسعه و ارائه خدمات و تسهیلات شهری برای این جمعیت فزاینده پیشی گرفته و برآورده نشدن نیاز مسکن و سر پناه اقشار کم درآمد در فضای رسمی و برنامه ریزی شده شهر،حاشیه نشینی و اسکان غیر رسمی را به گونه ای بی سابقه گسترش داده است.محرومیت و عدم برخورداری سکونتگاههای غیر رسمی از تسهیلات زندگی شهری در قیاس با دیگر نواحی شهری آنها را کانون مسائل بغرنج شهری و ضد توسعه پایدار انسانی نموده است.
جای تردید نیست که در فرآیند جهانی سازی ،کثیری از شهروندان به حاشیه رانده شده و از بسیاری از حمایت های اجتماعی نیز محروم می شوند. با این اوصاف ،پرداختن به مسئله اسکان غیر رسمی نه تنها ضرورتی برآمده از ارزشهای اعتقادی و انسانی ،بلکه سازگار با منافع اجتماعی و پایداری سکونتگاهها و توسعه ملی است.نباید فراموش کرد که فقر در هر جا تهدیدی برای کل است - صرافی،. - 6:1383وشهر تربت حیدریه که جایگاه سوم حاشیه نشینی استان خراسان رضوی را به خود اختصاص داده، ادامه این روند توسعه پایدار شهری و منطقه ای را خدشه دار خواهد نمود. بنابراین پژوهش و متعاقب آن اجرایی نمودن پژوهشها ضرورتی اجتناب ناپذیر خواهد بود.
حاشیه نشینی درایران
مراجع قانونی گوناگون جمعیت سکونتگاههای غیر رسمی ایران را بین 5 میلیون نفر تخمین زده اند - جواهری پور، - 78: 1385 همچنین، بر اساس اطلاعات وزارت مسکن، حدود20 درصد جمعیت مراکز استانها در سکونتگاههای غیر رسمی به سر می برند که شامل حدود8 درصد مساحت طیف متنوعی از شهرها می شود - - Alaedini ,2007در این راستا راهکارها از انکار و تخریب تا به رسمیت شناختن سکونتگا هها به عنوان مجموعه هایی صاحب حقوق اجتماعی وشایسته کمک و رسیدگی بوده است .در این میان، خوشبختانه کمتر از سیاستهای تخریب و پاکسازی و بیشتراز خانه سازی اجتماعی، بهسازی، واخیراً در چند مورد توانمندسازی استفاده شده است .از جمله، در برنامه های عمرانی پیش از انقلاب وجود پدیده اسکان غیررسمی پذیرفته شده بود، هرچند که طرح های اجرا شده به دلیل فقدان هماهنگی میان دستگا هها، عدم شناسایی دقیق ساکنان و نیازهای اقتصادی ایشان، ناکارایی مدیریت مالی، و ناتوانی در جلب مشارکت مردم با موفقیت چندانی قرین نبودند - تیموری، 1385 - 100:
نگاهی گذرا به سابقه حاشیه نشینی درایران نشان می دهدکه همراه با صنعتی شدن ظاهری کشور از بین رفتن کشاورزی، حرکتجمعیت به شهرها به خصوص در شهر تهران و شهرهای بزرگ کشور، که اکثر فعالیت های صنعتی در آن مستقر بود، سرعت یافتن این حرکت سریع جمعیت روستایی به شهرها که با فقر اقتصادی مهاجرین توام بوده موجب شد تا مهاجرین برای پیدا کردن پناهگاهی که از نیازهای اولیه بشر است، به اطراف شهرها و واحدهای مسکونی غیراستاندارد روی بیاورند .این گروه به انضمام فقرای شهری به شکل گیری و رشد فزاینده حاشیه نشینی و آلونک نشینی در شهرها پرداختند این پدیده مختص تهران و چند شهر بزرگ ایران نبوده بلکه اکثر شهرهای کشور به نوعی با معضل حاشیه نشینی و رشد سکونتگاه های غیررسمی مواجه اند - پیران، 1380 ؛شکوئی،1367 ، زاهدانی، - 1369
