بخشی از مقاله
چکیده
در مورد حجیت روایات تفسیری، گروهی از دانشمندان معتقدند حداکثر نتیجه ی حاصل از خبر واحد، ظن و گمان است که به حسب اصل اولی، استناد نمودن به آن در احکام شرعی، حرام است. از سوی دیگر معنای حجت قرار گرفتن ظن از ناحیه شارع تعبد و نازل منزله علم بودن است . شارع، تنها در اموری میتواند چنین نقشی ایفا کند که در حیطه او به عنوان یک قانون گزار است؛ لذاتنها روایاتِ مشتمل بر احکام فرعی، مشمول دلیل یا دلیل های حجیت خبر واحد خواهندبود. سادهترین پاسخ به چنین مبنایی در خصوص حجیت خبر واحد، این است که بر اساس مهمترین و شاید تنهاترین دلیل حجیت خبر واحد - یعنی سیره عقلا- نصوصی که پیروی نمودن از ظن را مورد نهی قرار میدهند، هیچ گونه اصطکاکی با عمل نمودن به خبر ثقه ندارند.
واژگان کلیدی: حجیت، روایات تفسیری، روایات غیر فقهی، خبر واحد، تفسیر روایی.
مقدمه
علمای اصول »خبر واحد« را به دو گونه تقسیم کردهاند:
الف. خبر واحد همراه نشانه و شاهدی که پیدایش علم و یقین را به دنبال دارد - خبر واحد محفوف به قرینه - ؛
ب. خبر واحد فاقد نشانه علمآور.
دسته اول بسان خبر متواتر، حجت بوده و در اعتبار آن جای هیچ تردیدی نیست. ولی اعتبار دسته دوم مورد بحث است و در کتابهای اصول فقه از آن تحت عنوان فی» حجیّه خبر الواحد« یاد میشود.سید مرتضی، ابن زهره، طبرسی، ابن ادریس در قلم شیخ انصاری از باورمندان این نظریه هستند. - انصاری،1431 ق، ص - 240برخی از فقها مانند سید مرتضی و ابن ادریس - مظفر، 1426 ق، ص - 60 چون قائل به انفتاح کبیر باب علم هستند، حجیت خبر واحد را مطلقا قبول ندارند. سید مرتضی بیاعتباری خبر واحد نزد شیعه را همسان بیاعتباری قیاس میداند. شیخ انصاری در نقد این کلام سید مرتضی گفته است: »این اجماع خود با خبر واحد نقل شده و با اجماعی که مرحوم شیخ طوسی ادعا نموده در تعارض میباشد و شهرت برخلاف آن است.« - انصاری،1431 ق، ص - 253
مرحوم آیهاالله بروجردی در باب بیاعتباری خبر واحد معتقد است: عالمان شیعه در برابر افکار ناصواب برخی از صحابیان، که با خبر واحد نقل شده بود، چارهای جز سر دادن شعار عدم حجیّت خبر واحد نداشتند؛ زیرا نپذیرفتن خبر آن صحابی به منزله فاسق شمردن او بوده، البته این برای عالمان شیعه مشکلاتی به دنبال داشت. در نتیجه، تنها راه این بود که دم از بیاعتباری خبر واحد بزنند تا بتوانند سدّی در راه پیشبرد آن افکار ایجاد کنند. - منتظری، 1415 ق، ص - 522تأییداتی در مورد سخن آیت االله بروجردی در کلام سید مرتضی - انتخابیان، 1384ش، ص - 31 و شیخ مفید - معارف، 1374 ش، ص - 533-523 وجود دارد.
اما مشهور خبر واحد را در فقه حجت می دانند و در غیر فقه نظرات مختلف است. روایات تفسیری، گاه درباره آیات احکام است؛ مثل روایتی که »أوفوا بالعقود« را به »أوفوا بالعهود« تفسیر میکند. این گونه روایات تفسیریدر حکم روایات احکام است و بحث خاصّی نمیطلبد. در بحث ذیل، مقصود از روایات تفسیری، روایات وارد در تفسیر غیر آیات احکام است؛ مثل تفسیر مربوط به عقاید، معارف، تکوینیّات و تاریخ. - آملی لاریجانی،1381ش، ص - 157علماء در بحث حجیت اخبار آحاد غیر فقهی که از باب غلبه، روایات تفسیری نامیده می شوند، به دو دسته کلی قابل انقسام هستند؛ دسته مخالفان و دسته موافقان.اکنون برخی از مخالفین و موافقین حجیت روایات تفسیری در ادامه می آید:
دسته موافقان: امام خمینی - خمینی، ص - 194، آیت االله خویی - خویی، البیان فی تفسیر القرآن، ص - 423-422 و آیت االله معرفت - معرفت، 1387ش، ص - 23 مرحوم مطهری - جمعی از مولفان، 1387ش، ص - 105، آیت االله فاضل لنکرانی - فاضل لنکرانی، 1413 ق، ص - 175-174، آیت االله مصباح یزدی - مصباح یزدی، 1389 ش، ص - 13،استاد سید محمد علی ایازی - ایازی، 1385ش، ص - 3، دکترعلی احمد ناصح - ناصح، 1387ش، ص - 54-53، دکترسید رضا مودب - مودب،1388 ش، ص - 237، استاد محمود رجبی - رجبی، 1387 ش، ص - 169، استاد حسین علوی مهر - علوی مهر، 1381 ش، ص - 97-94، استاد علی اکبر کلانتری - کلانتری، 1382 ش، ص. - 52
آیت االله سبحانی معتقدند که همان گونه که فقیه برای شناخت روایات صحیح چاره ای جز رجوع به علم رجال ندارد، بر محدث و مورخ نیز واجب است در بررسی قضایای تاریخی به علم رجال مراجعه کند، زیرا دست نا پیدای جعل در علم تاریخ و مناقب بیشتر از فقه کار کرده است. - سبحانی، 1410ق، ص - 490 دکتر ناصح از این کلام این مفهوم را برداشت نموده اند که زمانی به علم رجال مراجعه می شود که اجمالاً روایت تفسیری را حجت بدانیم و آنگاه به بررسی صدور روایت با استفاده از علم رجال و دیگر علوم مربوطه پرداخته تا در نهایت به علم تفصیلی مبنی بر حجت یا لا حجت بودن روایت مورد نظر رسیده شود. - ناصح، 1387ش، ص - 48اما در کتاب منشور عقاید امامیه آیت االله سبحانی می نویسد:»در حوزه عقاید اخبار آحاد و یا مخالف قرآن و سنت قطعی حجت نیست.« - سبحانی، 1389 ش، ص - 264از آنجا که کلام ایشان در اینجا عام است، آن را حمل بر مقید یعنی همان کلام قبلی ایشان نموده و از جمله موافقان حجیت روایات تفسیری بر می شمرده می شوند.
دسته مخالفان: سید مرتضی - رسائل الشریف المرتضی، 1405 ق، ص - 22، شیخ مفید - شیخ مفید، 1413 ق، ص - 18، شیخ طوسی - شیخ طوسی، ص - 7، آخوند خراسانی - خراسانی، 1409 ق، ص - 329، میرزای نائینی - خویی، 1409 ق، ص - 27، آقا ضیاء عراقی - خویی، 1409 ق، ص - 27، علامه طباطبایی - طباطبایی، 1380ش، ص - 129، علامه شعرانی - کاشانی، 1341 - 1340ش، ص 13 و مؤدب، ص - 236، آیت االله صادق آملی لاریجانی - آملی لاریجانی، 1381ش، ص . - 174-155کسانی که جزء دسته اوّل می باشند معتقدند که حجیت خبر واحد تعبدی یا حداقل اعتباری است و جایی را شامل می شوند که دارای اثر شرعی باشند یعنی اثری داشته باشد که در قبال آن مکلّف عملی را انجام دهد. اما موافقان این گونه پاسخ داده اند که عمده دلیل حجیت خبر واحد، سیره و بنای عقلاست. با نگاه به این سیره در می یابیم که عقلاء بین خبر واحد دارای اثر شرعی و آنچه که مترتب بر اثری نیست، تفاوت قائل نشده اند. البته آیت االله خویی اثراتی را برای روایات غیر فقهی بر شمرده اند. در نتیجه ادله حجیت خبر واحد شامل اخبار آحاد غیر فقهی و تفسیری نیز می شود.علامه طباطبایی این گونه بر عدم حجیت اخبار فقهی استدلال نموده اند:
.1 اعتبار خبر واحد، جنبه تعبدی دارد و دستور وقرار دادی شرعی است نه ذاتی و این در مواردی امکان پذیر است که دارای اثر شرعی باشند. از این رو در مورد عمل مکلفین یعنی تنها در فقه قابل تصور است.
.2 خبر واحد، کاشفیت قطعی از واقع ندارد، لذا نمی تواند نه کاشف بیان معصوم و نه مراد واقعی آیه باشد.
