بخشی از مقاله
چکیده:
انسان به دلیل دارا بودن شرایط خاص جسمی، روحی و فکری، از طرفی می تواند تدابیری اتخاذ نماید که موجب حفظ و بقای آثار تاریخی گردد و از طرفی دیگر باعث تخریب و آسیب رسانی به آنها شود. رشد بی رویه جمعیت، افزایش میزان آلاینده ها، عدم تجربه و آگاهی نسبت به حفاظت و نگهداری از آثار تاریخی، باعث سرعت بیشتر روند تخریب آثار شده است. سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، بنا بر رسالت خود در امر حفظ و حراست از مواریث فرهنگی، تلاش زیادی برای حفاظت و مرمت ازاین اماکن مقدس نموده ومی نماید اما مساله مهمی که ما با آن مواجه هستیم سرعت روند تخریب و فقدان همت راسخ و عزم عمومی مسئولین و مردم به حفظ این آثار ارزشمند در اقدامی هماهنگ و همسو است. هدف از مقاله حاضر، معرفی و شناسایی نقاشی های دیواری بقاع منطقه گیلان و بررسی مهم ترین عوامل آسیب رسان به آن می باشد و پاسخ گویی به این مساله مهم که چگونه می توان از نقاشی های باقیمانده نگهداری و حفاظت نمود. در انتهای بحث به ارایه راهکارهای عملی کاهش آسیب ها خواهیم پرداخت.
مقدمه:
نقوش تزیینی در فرهنگ و هنر ایرانی - اسلامی جایگاهی فراتر از زیبایی ظاهری دارند. هر نقش فقط رنگ و شکل نیست بلکه معنایی هم دارد.گرچه مقوله زیبایی و زیبا جلوه دادن آثار هنری خود یکی از شاخصه های مهم هنر اسلامی است ولی این نقش ها از ارزش ها و مفاهیم والاتری هم برخوردار است - خزائی، . - 24 :1386 نقاشی کردن بر دیوارهای بقعه ها، سنتی قدیمی بوده است - ستوده، . - 37 :1351 بقاع متبرکه شرق گیلان با تزیینات معماری منحصر به فرد و خصوصا نقاشی های دیواری مذهبی که ویژگی ها و نمادهای خاص منطقه را در بر دارد، از ارزش و قدمت زیادی برخوردار است. بطوریکه از عهد صفوی توجه سیاحانی چون پیتردلاواله ایتالیایی را به خود جلب نموده است - مظلومی،:1366 ص. - 310
با توجه به تعاریف و اهداف، بدون شناسایی عوامل مخل وآسیب رسان و عوارض ناشی از این عوامل، نمی توان به راهکارهای درستی جهت حفاظت از یک اثر تاریخی وفرهنگی دست یافت؛ بدین جهت در این مقاله، ابتدا تلاش گردیده که مهم ترین عوامل آسیب رسان به بقاع متبرکه و تزیینات آن، مورد بررسی قرار گرفته و سپس به ارائه راهکارهای مناسب پرداخته شود. حفاظت عملی است که باعث جلوگیری از زوال میگردد و خود در برگیرنده تمامی اعمالی است که حیات میراث طبیعی و فرهنگی ما را طولانیتر مینماید - خوشنویس،. - 1370 هدف از حفاظت، حراست از کیفیت و ارزش های ذخیره، حمایت از ماهیت مادی آن و مصون داشتن انسجام آن برای نسل های آینده است. فعالیت های حفاظتی، تابع یک فرمول ساده نیستند.
بلکه این اقدامات بیشتر منوط به درک مناسبی از ارزش های ذخیره میراث هستند - یوکیلتو و فیلدن،. - 1382 دغدغه اصلی هر کنش معطوف به حفاظت، بقای موضوع حفاظت - اثر تاریخی - برای نسل کنونی و نسل های آینده است - پدرام، اولیاء و وحیدزاده، . - 1390 حفاظت به معنای فرآیند مدیریت تغییر یک مکان ارزشمند و با اهمیت در بستر و بافت شهری می باشد. به نحوی که ارزش های میراثی آن به بهترین شکل پایدار بماند - . - English Heritage,2008 در این مقاله با روش توصیفی به معرفی تزیینات نقاشی مذهبی بقاع استان گیلان پرداخته و سپس توسط روش های آزمایشگاهی به شناسایی نوع رنگ و فن شناسی نقاشی ها پرداخته شده است. بررسی آسیب ها ی وارد شده و پیدا کردن علت آسیب ها، از مراحل دیگر کار است که ما را بسوی هدف اصلی مقاله یعنی راههای حفاظت از این آثار ارزشمند رهنمون می سازد.
پیشینه تحقیق:
بقاع جمع بقعه است؛ معنی آن در فرهنگ معین این چنین آمده است: مزار ائمه و بزرگان دین، مدفن متبرک. بر طبق بررسی های به عمل آمده به جز گیلان در هیچ یک از نقاط دیگر ایران، رسم کشیدن نقاشی دیواری بر دیوارهای بقاع متبرکه رایج و شایع نبوده است. البته در برخی از شهرها نظیر اصفهان - امامزاده زید - و یا دزفول - مقبره آقا رودبنه - و یا در تهران ، چند امامزاده وجود دارد که به شیوه ای شبیه به گیلان بر دیوارهای آنها موضوعات مذهبی مشابه نقاشی شده است ولی عموما این تزئینات فیگوراتیو نیستند واگر هم باشند کمتر می توان به عنوان یک رسم و سنت هنری از آن نام برد.
علی اصغرمیرزایی مهر در کتاب نقاشی های بقاع متبرکه در ایران علاوه بر امام زاده زید، از بقعه هارونیه و امام زاده اسماعیل در استان اصفهان نام می برد و همچنین نقاشی های مذهبی شاهزاده ابراهیم در فین کاشان و امامزاده سلطان علی در مشهد اردهال در اطراف کاشان، امام زاده اوسط و شاهزاده زین الدین و تکیه عباس آباد کاشان را معرفی می نماید. در استان خوزستان و جنوب ایران نیز، بقعه آقا رودبند - دزفول - ، قدمگاه حضرت ابوالفضل در روستای کهنک در مسیر دزفول - شوشتر، بقعه علمدار دزفول و بقعه مقام عباس شوشتر را نام می برد که دارای نقاشی های مذهبی هستند - میرزایی مهر، . - 46 :1386 در تکایای مازندران نیز نقاشی هایی با مضامین مذهبی وجوددارد - اعظم زاده،. - 1390
جابر عناصری در خصوص مفهوم نقاشی عامیانه می گوید: هنر عامیانه یعنی تجلی ذوق و احساس انسان عامی به صورت آثار هنری و در نهایت ساده اندیشی، هنری که بر بی پیرایگی و اندیشه جمعی استوار است - عناصری،:1361 ص. - 121 پوراحمد جکتاجی، پژوهشگرگیلانی در پروژه ای بنام مردم شناسی زیارتگاهها، به بررسی فرهنگ عامیانه زیارتگاههای گیلان می پردازد - جکتاجی،. - 1383در کتاب طوفان البکاء مقاتل الشهدا که از مشهور ترین کتب مورد استفاده شیعیان در سده 13 و 14 بوده و در نقاط مختلف ایران قریب به دو قرن در مکتب خانه ها و مدارس سنتی قدیم، جز دروس اصلی آنان به حساب می آمد و تدریس می شد، تعداد 58 نقاشی مذهبی به سبک عامیانه دیده می شود.
- جوهری،1258ه ق - 0 در کتاب 7 جلدی روضهالصفا فی سیرهالانبیاء والملوک والخلفا، که یکی از کتب تاریخی مهم ایران در قرن نهم هجری قمری و در عهد تیموریان به قلم محمد بن سید برهان الدین خاوند شاهبنکمالالدین محمود معروف به میرخواند از مورخین مشهور ایران و از نجیبزادگان بلخ است، مطالبی در خصوص تاریخ ائمه و انبیاء به همراه تعدادی نقاشی به شیوه عامیانه وجود دارد که می تواند به عنوان یک منبع معتبر در تحلیل نقاشی ها مورد استفاده قرار گیرد.
دکتر منوچهر ستوده در کتاب از آستارا تا استارآباد به معرفی بناهای تاریخی این خطه پرداخته و در این میان مطالبی در خصوص معرفی معماری بقاع دارد اما در خصوص نقاشی های دیواری تنها به بیان موضوعات آنها و ارائه عکس هایی بسنده نموده است - ستوده،. - 1346 نگارنده در پروژه مطالعه نقوش تصویری برخی از بقاع منطقه گیلان به معرفی کلی نقاشی های تعداد 9 بقعه از بقاع منطقه شرق گیلان و تزیینات معماری آن می پردازد و به جزئیات نقاشی ها نمی پردازد.
- خاکبان، - 1374 در ادامه این مطالعات، نگارنده در سال های 1388 و 1389 به همراه مهشیدکاکویی در دو فاز به مطالعه، بررسی، مستندنگاری و ارائه طرح حفاظتی برای نقاشی های دیواری 7 بقعه شرق گیلان شامل بقاع آقا سید علی متعلق محله، ملا پیر شمس الدین، آقا سید رضا داورکیا، آقا سید حسین بر لاهیجان، آقا میر ستون و آقا میرکریم شلمان لنگرود و بقعه آقا سید محمد یمنی لیچای لشت نشا می پردازد.
در این بررسی هاکلیه نقاشی های این بقاع در اندازه 1/1 برداشت و تکنیک این نقاشی ها و فن شناسی آنها بررسی شده است - خاکبان و کاکویی،. - 1388-89 همچنین در پروژه مستند نگاری بقعه آقا سید کاظم ابن سید ابراهیم بن موسی کاظم - ع - باباجان دره املش به مطالعه، مستندنگاری نقاشی های این بقعه و آسیب شناسی و فن شناسی و در نهایت ارائه طرح حفاظتی پرداخته است - خاکبان، . - 1388 کتاب چهل مجلس؛ دیوارنگارههای زیارتگاههای گیلان که به همت پیمان عیسی زاده و مشارکت حوزه هنری گیلان در سال 1392 منتشر شد، زمینه بیشتری برای معرفی این نوع نقاشیها فراهم آورد.
