بخشی از مقاله
چکیده
پیرشدن، بخش مهمی از زندگی انسان ها است و می توان آن را از مراحل تکامل انسان دانست. دین زندگیآموز اسلام، سازندهترین نظام ارتباطات و بهترین آیین همزیستی سالم را پیشنهاد کرده است. در این میان، برخورد با سالمندان از دیرپاترین و سرنوشتسازترین ارتباطهاست. در دینمقدّس اسلام، سالمندی ارزش به شمار آمده و در برخورد با کهنسالان بر اصل تکریم و پاسداشت مقام ایشان، تاکید فراوان شده است.
تا آن جا که حضرت محمد - ص - فرمودند: »تکریم پیران مسلمان تعظیم خداوند است.« در این پژوهش به مطالعهی شرایط، احترام و شان سالمندان در نظام خانوادهی اسلامی در طول تاریخ پرداخته شده است و به خوبی دیده میشود که با ظهور اسلام، جایگاه و منزلت سالخوردگان متحول گردیده و در سیرهی اهلبیت پیامبر گرامی اسلام - ع - نیز برخورد با سالمندان به نرمی و محبت بوده است. در گذر زمان، تحولات اجتماعی رخ داده بر نحوهی رفتار با سالمندان در نظام خانوادهی اسلامی نیز تاثیر گذارده که باید اشاره به این قول زیبا کرد که: اسلام به ذات خود ندارد عیبی ... هر عیب که هست از مسلمانی ماست.
.1 مقدمه
انسان پس از تولد بتدریج مراحل مختلف رشد و بالتبع مراحل مختلف زندگی را پشت سر میگذارد و اگر از نعمت عمر طولانی بهرهمند گردد، دوران سالمندی و پیری را نیز تجربه میکند. جمعیت جهان به سرعت در حال سالخورده شدن است و بر اساس پیشبینیهای جمعیتی سازمان ملل متحد جمعیت 60 ساله و بیشتر در کل دنیا، که در حال حاضر حدود 12 درصد - بیش از 840 میلیون نفر - است تا میانه قرن بیست و یکم به بیش از 21 درصد - حدود 2 میلیارد نفر - خواهد رسید. همهی کشورهای دنیا در حال سالخورده شدن هستند و هیچ استثنایی در آینده وجود نخواهد داشت - سازمان ملل متحد، گزارش سالخوردگی جمعیت دنیا، 2013، به نقل از کوششی و همکاران، . - 1392 آدمی طی فرایند رشد، تجربیات متفاوتی را بهدست میآورد و سالمندی مرحله پختگی کامل و انباشتهشدن این تجربیات است.
سالمند امروز، پدر بزرگ و مادربزرگ امروز، پدر و مادر دیروز و دختران و پسران روزهای دورند؛ در تنظیم تناسبات نظام خانواده، از جمله نقشهایی که مورد توجه قرار میگیرند و بسیار به آنها پرداخته شده است، نقش پدربزرگ و مادربزرگ است که کهنسالانی ارزشمند در این نهاد کوچک ولی مهم اجتماعی هستند. ویژگی های دوران سالمندی و توجه به نیازهای این دوران و همچنین جایگاه سالمندان در خانواده، از جمله مواردی است که میبایست در تحکیم نظام خانواده مورد توجه اکید قرار گیرد.
نگاه انسان ها به دوران پیری بسیار متفاوت است؛ بر این اساس در حالیکه عدهای از انسانها از خداوند طلب طول عمر میکنند و آن را برکت زندگی و نعمتی از سوی خداوند رحمان می دانند، برخی دعا میکنند که هرگز به قدری پیر نشوند که از عهده کارهای شخصی خود برنیامده و بهزعم خویش باری بر دوش دیگران باشند. از سویی، اسلام دینی است که شیوهی زندگی صحیح را به کاملترین و جامعترین شکل ممکن برای اعصار و زمانهای مختلف ارائه داده است.
زندگیای که در نظام خانواده آغاز میشود و به تمامی ابعاد این زندگی در نظام خانواده از منظر اسلام به خوبی پرداخته شده است. چنانکه خواهیم دید، سالمندان محور وحدت در خانواده و جامعه هستند و اسلام به عنوان آخرین و کامل ترین دین آسمانی در مورد احترام به بزرگ سالان، کامل ترین دستورات و رهنمودها را ارائه داده است. در این پژوهش در پی مطالعهی سالمندان در نظام خانواده اسلامی هستیم که با نگرشی در طول تاریخ اسلام به آن خواهیم پرداخت چنانکه نقش، جایگاه و شان سالمندان ابتدا قبل از ظهور مکتب آسمانی اسلام، سپس در صدر اسلام، در سیرهی اهل بیت نبوت - ع - و در نهایت در جامعهی معاصر اسلامی مورد بررسی قرار گرفته است.
.2 ضرورت، اهمیت و اهداف پژوهش
گذر زمان بر انسان و پیر شدن امری اجتناب ناپذیر است و تنوع و کثرت مشکلات در سال خوردگان، فرایندی طبیعی است، چرا که قوای جسمی و ذهنی آنان به مرور تحلیل می رود؛ بنابراین شاید هیچ دوره ای از زندگی مانند دوران سال خوردگی پرمسأله و نگران کننده نباشد. سال خوردگان برای سالم زیستن به توجه بیشتر اطرافیان و سازگاری فراوان با محیط پیرامون نیاز دارند. از این رو این دوران، دورانی بسیار پراهمیت در زندگی هر انسان است که پس از طی سال های متمادی، می تواند از سال های سپری شده عمر بهره گیرد. پس روشن است که مطالعه و بررسی پیرامون جنبههای مختلف زندگی سالمندان شایان توجه است.
از سویی، در جامعهی کنونی ما، نظام خانوادهی اسلامی مانند بسیاری از ساختارها و آموزههای اصیل اسلامی دچار دگرگونیها و تاثیر پذیرفتن از فرهنگهای دیگر شده که زندگی سالمندان را در نهاد اجتماعی و بنیادین خانواده دگرگون ساخته است؛ مسالهای که به مرور زمان و در طول تاریخ به قدری آهسته و پیوسته اتفاق افتاده که تا چند دههی اخیر حتی از توجه اندیشمندان و کارشناسان خانواده نیز به دور مانده است؛ لذا یقیناً پرداختن به سیر تاریخی تحولات پیرامون شرایط، جایگاه و احترام سالمندان در شناخت بهتر شان آنان در اسلام و آموزههای این دین الهی حائز اهمیت است. از این رو، هدف اصلی پژوهش حاضر مطالعهی سالمندان در نظام خانواده اسلامی در طول تاریخ میباشد که در راستای تحقق این هدف، به بررسی تحولات ناشی از ظهور اسلام در زندگی سالمندان و همچنین تغییرات ناشی از گذر زمان از صدر اسلام تا به امروز بر زندگی آنان به عنوان اهداف فرعی پژوهش پرداخته شده است.
.3 روش پژوهش
این پژوهش به روش اسنادی و با استفاده از منابع کتابخانهای به صورت کتب، نشریات و مقالات معتبر چاپی و الکترونیکی انجام شده است که در روند پژوهش از ابزار فیش برداری به صورت تلخیص، نقل قول مستقیم و غیرمستقیم بهره گرفته شده و در پایان با تحلیل منطقی و رجوع به آیات و روایات و اسناد معتبر موید این روایات، به جمع بندی و نتیجه گیری از مباحث گردآوری شده پرداخته شده است.
.4 پیشینه پژوهش
با اینکه پژوهش با نگرش تاریخی و بیان تغییرات و تحولات جایگاه سالمندان در نظام خانواده تا کنون صورت نگرفته است، اما در رابطه با جنبههای مختلف زندگی سالمندان، مطالعات بسیاری در حیطههای جمعیتشناسی، روانشناسی، سلامت، جامعه شناسی، اسلامشناسی و ... انجام شده است که برخی از آنها عبارتند از: خاشعی - 1384 - در پژوهش خود با عنوان »جایگاه و تصویر سالمندان در فرهنگ مردم« جایگاه رفیع سالخوردگان را در دین مبین اسلام مطرح کرده و نیز توصیههای مکرر خداوند متعال در قرآن مجید، در خصوص احترام و تکریم والدین و سالمندان که از نظر جایگاه انسانی و اعتقادی و درجات معنوی پس از عبادت پروردگار قرار دارد را بیان میکند.
یکتامرام و سخنگویی - 1390 - در بررسی اهمیت تغذیه در دورهی سالمندی با اشاره به افزایش میزان جمعیت سالمندان در جهان، تغذیه سالم را رکنی اساسی در این گروه سنی دانسته و اهمیت آموزش و آگاهسازی خانوادهها نسبت به نحوهی رسیدگی و مراقبت از سالمندان را به روشنی بیان کردهاند. کوششی و همکاران - 1392 - در کتاب »سالخوردگی جمعیت در ایران« به بررسی ویژگیهای جمعیتی و اجتماعی - اقتصادی و چالشهای پیش روی جمعیت سالمند در ایران پرداخته و تحلیلی جامع از وضعیت سالمندی در یران را ارائه داده-اند.
عباسی - 1393 - در پژوهشی با عنوان »بزهدیدگی سالمندان، سبب شناسی و تبیین خلاءهای حمایتی« با توجه به خصوصیات جسمی و روانی سالمندان، آنان را در معرض بزهدیدگی بیشتری دانسته و به پدیدهی سالمندآزاری پرداخته و لزوم پیشگیری و کاهش صدمات و خسارات سالمندان را ضروری برشمرده است. سیفزاده - 1394 - به مطالعهی سلامت اجتماعی سالمندان و عوامل مرتبط با آن در آذرشهر پرداخته و نشان داده است که سلامت اجتماعی سالمندانی که از حمایت اجتماعی زیادی برخوردار هستند، بیش از سایر سالمندان است و سالمندان دارای پایگاه اقتصادی - اجتماعی بالا از سلامت بیشتری نسبت به سایر سالمندان برخوردار بودند.
.5 نگرش تاریخی به مساله سالمندان در نظام خانواده اسلامی
در اینجا به بررسی شرایط، جایگاه و منزلت سالمندان در طول تاریخ به تفکیک پیش از اسلام، در صدر اسلام، در سیرهی اهل بیت - ع - و در خانواده اسلامی معاصر بر اساس منابع معتبر میپردازیم.
.1-5 سالمندان پیش از ظهور اسلام
چنانکه گفته شد، پیری یا سالمندی به عنوان آخرین دوره زندگی انسان همواره مورد توجه متفکران علوم انسانی و زیست-شناسی بوده و هست. این دوره از زندگی که با بالا رفتن سن برای افراد مطرح میشود، در بسیاری از موارد مسائلی چون ضعف قوای جسمانی، از کارافتادگی، معلولیت، تنهایی، بیماری و احتمالاً بیسرپرستی، فقر و تنگدستی را به همراه دارد. بروز این گونه مسائل برای سالمندان بسته به این که فرد کهنسال در چه جامعهای و با چه فرهنگی زندگی میکند، از نظر کیفی و کمی با تفاوتهای بسیاری همراه است - سام آرام، . - 1370 پیش از ظهور اسلام، در جامعهی عرب جاهلی، فرهنگ اجتماعی مردم در اکثر زمینهها با نقصان و کژیهای بسیاری آمیخته بود که روابط انسانی و خانوادگی یکی از ابتداییترین نقاط کور فرهنگ مردم آن دوران و آن سرزمین بوده است.
