بخشی از مقاله
"حفاظت از محیط زیست خلیج فارس و بررسی قوانین و مقررات آن"
چکیده
امروزه آلودگی محیط زیست یکی از معضلات اساسی جوامع انسانی بوده و این در منطقه خلیج فارس اثـرات نامطلوبی را به ارمغان میآورد. صرفنظر از منابع عظیم گاز و نفـت و اهمیـت ژئواکونـومیکی خلـیج فـارس، ایـن منطقه از نظر زیست محیطی بسیار آسیب پذیر بوده و با نگاهی اجمالی به وقایع تلخی که در طی چند دهه اخیر در این دریاي نیمه بسته رخ داده و عدم تعامل و همگرایی کشورهاي منطقه براي بهسازي و نگهـداري از ایـن موهبـت الهی، پیش بینی میشود که در دهههاي آتی کشورهاي این منطقه مشکلاتی را در خصوص توسـعه پایـدار خـود در پیش رو داشته باشند. وقوع جنگهاي ویرانگر (جنگ خلیج فارس)، عبور و مرور انـواع شـناورها و تخلیـه ي مـواد آلاینده ي آن ها به خلیج فارس، تخلیه ي انواع مواد شیمیایی خطرناك (سـموم و...) و افـزون بـر آن ورود آبهـاي بسیار گرم حاصل از فعالیت نیروگاه ها به پهنه ي آبی خلیج فارس و مهم تر از همه انتقال مواد پرتو زا بـه اعمـاق خلیج فارس و .... از عمده ترین عوامل آلودگی محیط زیست دریائی این خلیج به شـمار مـی آیـد کـه توانـسته در اندك زمانی اکوسیستم بی نظیر آنرا تا 47 برابر حد طبیعی آلودگی، آلوده نماید و بدین طریق آبزیان و موجودات آن را با خطر نابودنی مواجه سازند. در این راستا جهت کنترل و مهار هر نوع آلودگی در این پهنه ي آبـی، مـشارکت و همکاري همسایگان آن بیشتر از هر موضوعی می بایست مد نظر قرار گیرد.در این مقاله بـه بررسـی مـشکلاتی کـه محیط زیست خلیج فارس را تهدید می کند می پردازیم و راه حل هایی نیز براي رفع ایـن مـشکلات ارائـه خواهـد شد.
واژه هاي کلیدي: خلیج فارس، محیط زیست، نفت، جنگ خلیج فارس، ایران
1
-1 مقدمه
خلیج فارس از یک محیط زیست بسیار استثنایی و منحصر به فرد بهره منـد اسـت. کلیـه فاکتورهـاي زیـست محیطی از قبیل عمق، عرض، دما، جزر و مد، شوري و اکسیژن فقط در خلیج فـارس، چنـین خـصوصیاتی دارنـد و مشابه نوسانات آنها در دریاهاي دیگر یافت نمیشود، به طوري کـه گونـههـاي گیـاهی و جـانوري خلـیج فـارس توانسته اند با این شرایط خاص سازگار شوند و از تنوع و زیبایی خاص برخوردار گردند.
در خلیج فارس شاخههاي جانوري (آغازین تا پستانداران)، شاخههاي گیاهی (جلبکهاي سبز آبی تـا گیاهـان عالی) همچنین اکوسیستمهاي ویژه خلیج فارس شامل: اکوسیستم بـسترهاي گلـی، اکوسیـستم خورهـا، اکوسیـستم جنگل هاي حرا (مانکرو) و اکو سیستم آبسنگ هاي مرجانی وجود دارد، به طوري که ایـن اکوسیـستمهـا در نـوع خود بی نظیر هستند. اکوسیستم خاص این منطقه به علت دارا بودن شرایط اکولوژیکی خاص و توانهاي محیطی و بهره گیري هایی که از این محیط و منابع آن می شود در معرض مخاطرات دائـم و مـستمر قـرار دارد. سـهم اصـلی آگاهی از حساسیت محیط زیست خلیج فارس در مقابل آلودگی ها و لزوم اعمـال ضـوابط دقیـق جهـت حفـظ آن مربوط به کشورهاي حوزه خلیج فارس میباشد. همان طور که آلودگی و تخریب دریا از مرزهاي ملـی و منطقـهاي فراتر میرود، حفاظت از آن نیز محدود به مرزهاي ملی نمی شود و خلیج فارس نیز از ایـن امـر مـستثنی نیـست و
بدون همکاري کشورهاي ساحلی اصولاً حفاظت از این دریا امکان پذیر نمیباشد. [1] از سوي دیگر ویژگیهاي طبیعی خلیج فارس نقـش ارزنـده اي در بهـره وري پایـدار از آن را بـه عهـده دارد.
موقعیت جغرافیایی و نقش استراتژیک آن به عنوان کانون تجارت و بازرگانی، ساختمان زمین شناسی و نقـش آن در بهره برداري از سواحل، وجود گنبد هاي نمکی و تاثیر آن بر شکل دهی و فرم گیري سواحل خلیج فـارس و ایجـاد سازه هاي نفتی و تشکیل بعضی از جزایر، وجود تشکیلات مرجانی و تاثیر آن بر جاذبه هاي توریستی، جریانهـاي دریایی و نقش آنها در ورود پلانکتونیک ها و تنوع و گوناگونی آبزیان و نقش آنها در به وجود آمـدن یـک منبـع اقتصادي، جایگاه ژئو اکونومیک خلیج فارس را از تنوع گسترده اي برخوردار نموده است.
-2 بررسی اجمالی عوامل آلوده کننده آب هاي خلیج فارس
غلظت املاح آب در خلیج فارس به دلیل خلیج بودن، کم عمق بودن و تبخیر شدید آب در سطح آن زیاد مـی باشد و اگر جریان آبهاي سطحی و زیر زمینی شیرین،در آن وجود نداشت، غلظـت امـلاح آب در آن خیلـی بـالا میرفت. با بالا رفتن غلظت، بدیهی است که شرایط، هم براي زندگی موجودات زنده و هم براي کشتیهـا و دیگـر شناورها در دریا (خلیج فارس) نامساعد میشد.
سالانه مقادیر زیادي رسوبات از طریق رودهاي دائمی، فصلی و موقتی به ویژه بـه هنگـام طغیـان رودهـا، وارد خلیج فارس میگردد. این رسوبات در زمینههاي مختلف،باعث ایجاد مشکلات و شـرائط نامـساعد مـی شـود: بـالا آمدن کف و در نتیجه کم شدن حجم این منابع آبی، همچنین انباشته شدن رسوبات نامناسب امکـان دارد شـرایط را براي موجودات کف زي و صدف هاي مروارید نامساعد کند.
از طرف دیگر این خلیج داراي عمق نسبتا کم است و ماهیت بسته این خلیج به معناي آنست کـه جریـان تعـویض آب، در این خلیج به کندي صورت میگیرد، یعنی تقریبا هر پنج سال یکبار.1
کشورهاي اطراف خلیج فارس، سعی دارند با پر کردن قسمت هاي کم عمق بخشهایی از خلـیج فـارس را بـا سنگ و خاك و غیره، از سطح دریا کاسته و بر سطح خشکی کشورشان بیفزایند.
کشورهاي عربی به علت نداشتن منابع آب شیرین کافی با نصب تعداد زیادي کارخانه هاي آب شیرین کن و راکتور هاي اتمی، حجم زیادي از آب دریا را نمک زدایی (شیرین) می کنند. با اعمال این روش دستیابی بـه آب شـیرین و گوارا متاسفانه ، محیط را غیر بهداشتی و آلوده می کنند.
منابع و مواد آلوده کننده آب خلیج فارس بسیار متفاوت و متنوع است. مهمترین منـابع آلـوده کننـده، رودهـا و کشتیها هستند. همچنین آلودگی شیمیایی، فیزیکی، حیاتی، فیزیولوژیک از منابع مختلـف وارد خلـیج فـارس مـی-گردند که بیشترین آلودگی شیمیایی، مربوط به نفت و مواد نفتی است و مهمترین آلودگی فیزیکی، رسـوبات رودهـا هستند و در فصل زمستان و پاییز یعنی فصل طغیان و پرآب شدن رودها آلودگی ها به جز مـواد جامـد (رسـوبات) چندان مشخص نیست. اما در فصل تابستان که حجم آب رودها کم است، انواع آلـودگی بـه ویـژه شـیمیایی کـاملاً مشخص میباشد.[2]
در منطقه خلیج فارس آلودگیهاي نفتی، آلودگی هاي ناشی از جنگ خلیج فارس یا جنگ نفـت از جملـه بـه آتش کشیدن تمامی چاه هاي نفت کویت به وسیله عراق ، میزان مواد منفجـره و منـاطق بمبـاران شـده، ضـایعات و خسارات ناشی از جنگ، حملات موشکی و زمین و دریایی و غیره در ابعاد وسیع و گوناگون خساراتی بـسیار حـاد در بخش وسیعی از منطقه بر جاي نهاده است که برخی از آنها غیر قابل جبران و بـسیاري از آنهـا تـا دراز مـدت گریبان گیر مردم کشورهاي این منطقه خواهد بود. در بررسی هاي انجام شده تاثیر این جنگ بر جمعیـت پرنـدگان و موجودات زنده دریایی، کاملا چشمگیر بوده است. 2
متاسفانه مشکل جنگ نفت در منطقه خلیج فارس که بخش اعظم آن جنگ اکولوژي بـوده اسـت بـه صـورت بسیار جدي با ورود 11 میلیون بشکه نفت در جنگ کویت به آب هاي خلیج فارس محدود نبوده است. بلکه از 21 مورد جدي نشست نفت در جهان ، هفت مورد با بیش از نشست 10 میلیون گالن تنها در منطقـه خلـیج فـارس رخ داده است . از سوي دیگر حدود 60 درصد ظرفیت آب شیرین کن هاي دنیا در این منطقه می باشد که باعـث شـده است سالانه 1/5 متر از سطح آب در این منطقه تبخیر شود. در حال حاضر آلودگی آب هاي خلیج فارس 47 برابـر از میانگین آلودگی اقیانوس هاي دنیا بیشتر است. در همان اوایل جنگ نیز اثر تخریبی این جنگ بر محیط زیست از سوي محققان گوشزد می شده است.3
به دلایل فوق و دلایل دیگري از جمله استخراج منابع نفتی ، نشست نفت ، تردد نفت کش ها و شـناور هـاي استقرار قواي نظامی و جنگی ، ورود زباله و فاضلاب صنعتی ، تولید مواد پتروشیمی ، و صـنعتی شـدن کـشورهاي حاشیه به طور بی رویه ، نبود مدیریت علمی منسجم ، تردد زیر دریایی ها و غیـره ... خلـیج فـارس یکـی از آلـوده ترین مناطق دریایی از نظر زیست محیطی می باشد ، به نحوي که می توان گفت کمتر منطقه ایی در جهان با چنـین ابعادي در ویرانی محیط زیست مواجه بوده است.
اندیشه حفاظت از محیط زیست به ویژه آب دریاها و اقیانوس و آبهـاي بـین المللـی، منطقـه اي و سـاحلی کشورها با این منطق که منافع تمامی کشورها در گرو سالم بودن آنها میسر و ممکـن مـی باشـد و همگـان بایـد در حفظ آن کوشا باشند و این که بدون مشارکت همگان آینده اي تاریک براي بشر در پیش خواهد بود، در سال هـاي اخیر شکل گرفته و بیش از هر زمان دیگري ضروري میباشد و در پیوند با دیگر بیم ها ، دغدغـه هـا و امیـد هـاي بشر در اواخر هزاره دوم و اوائل هزاره سوم گره خورده و عزمی ملی ، منطقه اي ، فـرا منطقـه اي و جهـانی را مـی طلبد، عزمی که باید همراه با کمک دولت ها و سازمان هاي بین المللی منسجم شده و به منصه ظهور برسد.
متاسفانه کشورهاي منطقه خلیج فارس پروتکل ها و آیین نامه هاي اجرایی براي حفظ محیط زیست ندارند. از سوي دیگر حدود 500 کنوانسیون در رابطه مستقیم و غیر مستقیم با بحث محیط زیست در دنیا وجوددارد کـه ایـن کنوانسیون هاي بین المللی متاسفانه با هم هماهنگ نبوده و هر کدام موضوعی خاص را دنبال می کند چرا کـه فـی نفسه تخصصی و منطقه اي می باشند و در عمل ابزار مالی و فنی لازم را نداشته و در اجرا با مشکل مواجه هستند .
جمهوري اسلامی ایران با تدوین و ارائه آئین نامه ها و پروتکل ها و موافقت نامه ها ي زیست محیطی متکـی بر اهداف مشترك کشورهاي منطقه و تلاش در جهت معرفی و امضاء این موافقـت نامـه هـا حفـظ محـیط زیـست
دریایی براي منطقه خلیج فارس می تواند بستر مناسبی را براي همکاري منطقه اي و بین المللی با محوریت رعایـت اصول زیست محیطی دریایی بوجود آورده و ضمن تثبیت جایگاه محوري خود می تواند به الگویی منطقه اي تبدیل گردد.
در این خصوص جمهوري اسلامی ایران بر موارد زیر تاکید دارد :
الف: تبیین اهداف و منافع مشترك حفظ محیط زیست دریایی براي کشورهاي منطقه و فرا منطقه ب: تبیین تاثیرات حفظ محیط زیست سالم دریایی در جهت دستیابی به توسعه پایدار براي کشورهاي منطقه .
ج: ترسیم الزامات ائتلاف کشور هاي منطقه اي و فرا منطقه اي در رسیدن به اهداف فوق با توجه به منـافع مـشترك کشورها براي تدوین واقع بینانه پروتکل ها و آیین نامه هاي اجرایی .
د: تاکید بر مشترکات فراوان فرهنگی ، دینی و تاریخی کشورهاي منطقه .
ایران توانسته است جایگاهی محوري در بین کشورهاي منطقه کسب نموده و پیـشگام کـشور هـاي منطقـه خلـیج فارس در حرکت به سوي توسعه پایدار با حفظ محیط زیست دریایی گردد. [3]
-3 همکاري کشورهاي منطقه براي محافظت از محیط زیست خلیج فارس
آگاهی از حساسیت و آسیب پذیري محیط زیست دریایی خلیج فارس در مقابل آلودگی و لزوم اعمال ضـوابط دقیق جهت حفاظت از آن ، کشور هاي حوزه خلیج فارس را بر آن داشت تا با همکاري هاي یکدیگر تـشکیلاتی را بدین منظور در منطقه پایه گذاري کنند وطرح عملیاتی منطقه اي که توسط برنامه محیط زیست ملل متحـد پیـشنهاد شد در 1357 در کویت به امضاء رسید (کنوانسیون کویت).4هدف این کنوانسیون ایجاد شرایط مساعد و ایجاد زمینه همکاري جهت اجراي طرح عملیاتی منطقه اي می باشد. در ابتدا به منظـور اجـراي طـرح، دبیرخانـه اي در کویـت تشکیل گردید، سپس سازمان منطقه اي با مشارکت تمامی کشور هاي منطقه بـه منظـور محافظـت محـیط زیـست دریایی و اجراي برنامه هاي مربوط تاسیس شد . این سازمان داراي یک پروتکل به نام پروتکـل مبـارزه بـا آلـودگی هاي نفتی و سایر مواد مضر در شرائط اضطراري می باشد. دو پروتکل دیگر ، یکی پروتکل مبارزه با آلـودگی هـایی که منشاء آن ها خشکی است ، و دیگري پروتکل مبارزه با آلودگی هاي ناشی از اکتشافات و استخراج نفت از منابع فلات قاره در دست تهیه و امضا است.
به طور کلی سازمان منطقه اي حفاظت محیط زیست دریایی در زمینه هاي تحقیقاتی ، آموزشی و اجرایی زیـر فعالیت دارد:
.1 شناخت خصوصیت اقیانوس شناسی خلیج فارس و منابع آن.
. 2 شناخت منابع آلوده کننده اي که در خشکی و مناطق ساحلی وجود دارد . . 3 مطالعه روي پراکنده کننده هاي نفتی و اثرات آن بر محیط زیست دریایی.
. 4 برگزاري دوره هاي آموزشی در سطح منطقه جهت افزایش کارایی و تخصص کارشناسـان کـشورهاي عـضو در زمینه هاي مربوط به محیط زیست دریایی و حفاظت آن.
همچنین این سازمان داراي یک مرکز در بحرین به نام "مرکز امداد متقابل فوریت هاي دریـایی" اسـت و در زمینـه مقابله با آلودگی هاي ناشی از حوادث و سوانح دریایی نقش مستقیم نـدارد ، امـا بـا اطـلاع از امکانـات کـشورهاي منطقه ، هماهنگی هاي لازم را در خصوص تجهیز وگسیل امکانات کشورها به منظور مقابله با حوادث ذکر شده بـه عمل می آورد [4].
کنوانسیون منطقه اي کویت براي همکاري درباره ي حمایت و توسعه محیط زیست دریایی و نواحی سـاحلی مشتمل بر30 ماده و پروتکل مربوط به مبارزه با آلودگی ناشی از نفت و سایر مواد مـضر در مـوارد اضـطراري 24) آوریل (1978 تصویب گردید.و اعضاي آن عبارتند از : حکومت دولت بحرین ،ایران ،کویت، قطر، عـراق، عمـان ، عربستان سعودي و امارات متحده عربی.
هدف این کنوانسیون ایجاد شرایط مساعد و فراهم کردن زمینه همکـاري جهـت اجـراي طـرح عملیـاتی منطقـه اي است. [5]
دولت هاي عضو کنوانسیون کویت متعهد می شوند که در محدوده دریایی که در شمال جغرافیایی کنوانسیون اسـت اقدام به جلوگیري و یا کاستن از آلودگی محیط زیست بنمایند . هدفی را کـه دولـت هـاي عـضو دنبـال مـی کننـد حفاظت از محیط زیست منطقه از طریق مقابله با کلیه منابع آلودگی می باشد. [6]
-4 تلاش هاي جهانی پیرامون حفاظت از محیط زیست دریایی الف- برنامه محیط زیست ملل متحد 5
مهمترین حرکت حقوقی جهت حفاظت از محیط زیست دریایی خلیج فارس توسط برنامه محیط زیـست ملـل متحد یونپ در سال 1972 آغاز شد که در آن 19 منطقه دریایی جهت حفاظت معرفی گردید که یکی از این دریاهـا خلیج فارس بود و این برنامه داراي سه رکن -1 شوراي حکام -2دبیرخانه -3 صندوق محیط زیست است.
