بخشی از مقاله
قوانین و مقررات زیست محیطی مرتبط با طرح های سدسازی در ایران
خلاصه
طرح های بزرگی نظیر پروژه های سدسازی، علیرغم پیامدهای مثبت در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، به جهت تاثیرات نامطلوب براقلیم و محیط زیست همواره مورد انتقاد متخصصان و فعالان زیست محیطی قرار داشته است، تا جایی که جهت کنترل و کاهش اثرات و پیامدهای منفی آن و نیز حفاظت و صیانت از طبیعت و رفع خطرات ناشی از تخریب و تغییر محیط زیست، قوانین و مقرراتی وضع و به مورد اجرا گذاشته شده است، تا از یکسو تامین کننده منافع و حقوق محیط زیست بوده و از سوی دیگر امکان اجرای این طرح ها را فراهم سازد، اما اینکه این قوانین چیست و در حال حاضر چه قوانین و مقرراتی در ارتباط با طرح های سدسازی در ایران وجود دارد و آیا این قوانین اهداف مورد نظر را تامین نموده و از کارایی لازم برخوردار است، موضوعی است که در این تحقیق به آن پرداخته شده است. تحقیق حاضر با گردآوری قوانین، مقررات و استانداردها موجود در پروژه های سدسازی ایران به روش تحلیلی و توصیفی، به بررسی این منابع و کمبودها و خلاهای قانونی موجود پرداخته است. نتایج تحقیق نشان می دهد با عنایت به تنوع عملیات انجام شده در طرح های سدسازی ازحیث ابعاد و احجام کار و نیز نوع عملیات اجرایی و سطح مناطق و منابع تحت تاثیر، این قوانین نه تنها پاسخگوی مسائل و معضلات زیست محیطی پیش روی طرح های سدسازی در ایران نبوده، بلکه نیاز به بازنگری و اصلاح دارد و پیشنهاد می گردد جهت رفع معضلات پیش روی، ضوابط و استانداردها و قوانین جدیدی، مختص اینگونه طرح ها و متناسب با مراحل مختلف مطالعه و ساخت (پیش از بهره برداری) و بهره برداری، تدوین و ضمن اتخاذ ضمانت های اجرایی لازم به مورد اجرا گذاشته شود.
کلمات کلیدی: سدسازی، قوانین و مقررات، محیط زیست
1. مقدمه
ایران با خودکفایی در دانش فنی سد سازی به یک شاخص مهم و اساسی توسعه یافتگی دست یافته و با دستیابی به فن آوری نوین و پیچیده در زمینههای عمرانی، احداث پروژههای بسیاربزرگ نیز امکانپذیر شده است. ایران سومین کشور سدساز دنیاست و بدلیل کم آبی مهمترین اهداف سدسازان در وهله اول مهار سیلابها و ذخیره آبهای سطحی جهت تامین آب شرب کشاورزی و صنعت و در کنار آن تولید برق میباشد هر چند در کنار آن میتواند به اموری چون تفرج و تفریح، بهرهبرداری برای ورزشهای آبی، پرورش ماهی و غیره اشاره نمود.
مقایسه آمار مربوط به ساخت سد در کشور بعنوان یکی از صنایع استراتژیک قبل و بعد انقلاب جالب و قابل توجه است. رسیدن از ٍْ سد در سال ٌَِّ به بیش از ٌّْ سد درسال ًُ تلاشی نیست که بتوان به سادگی از کنارش گذشت. بررسیها نشان میدهد که مطالعه و طراحی سدهای مخزنی بزرگ در ایران از حدود سالهای ٍْـٌٍَّ آغاز و احداث آنها از اواخر دهه ًَ صورت عملی به خود گرفت. البته تا قبل از پیروزی انقلاب سدسازی رشد ناچیزی داشته اما پس از پیروزی انقلاب این پروسه با هدف مهار آبهای سطحی و توسعه بهره برداری از منابعی که بدون مصرف از دست میروند در سرلوحه برنامههای توسعه اقتصای اجتماعی کشورقرارگرفته و رشد فوقالعاده ای یافت تا جائیکه بیشترین رشد آن در سال ٌَُْ با بهره برداری از ٍُ سد بوده است. از مجموع ٌّْ سدی که تا سال ًُ مورد بهرهبرداری قرار گرفت، بیش از ٍ میلیون هکتار از اراضی، از آن مشروب و در صورتیکه تمامی ٌٌََ سد کشور که ُّّ مورد آن در حال مطالعه و اجراست، به بهره برداری برسد ضمن تنظیم بیش از ُُ میلیون مترمکعب، بیش از ِ میلیون هکتار از اراضی کشاورزی از آب تضمین شده بهره مند خواهند شد.با این تحول شگرف هم اکنون صنعت سدسازی کشور به مرحله خودکفایی رسیده است تا جائیکه کلیه مراحل مطالعه، طراحی، نظارت، ساخت، مدیریت و بهرهبرداری از سدهای کشور بدست توانای متخصصین کشور صورت میگیرد. دانش و تجربیات حاصل از روند اجرایی طرحها، دستیابی به استانداردهای علمی، خودباوری و اتکاء به نفس در بین متخصصین کشور و اتخاذ استراتژیهای مناسب از دیگر اثرات و ثمرات سدسازی در کشور محسوب میگردد.
اما با وجود همه دستاوردهای مثبت صنعت سدسازی در کشور ایرادات و انتقاداتی نیز از سوی برخی از متخصصین و کارشناسان به این صنعت وارد است که آنهم، اثرات سوء و تخریب های انجام شده بر محیط زیست است. متخصصان و فعالان محیط زیست بر این باورند که در کنار مزایای احداث سدهای بزرگ بسیاری از ملاحظات اساسی در زمینه محیط زیست نادیده گرفته شده تا جائیکه محیط زیست در بسیاری از جهات مورد هجمه و تهدید قرار گرفته است.به باور این کارشناسان، هر سد صدها هکتار از اراضی بالادست خود را به زیر آب میبرد سدها سبب افزایش شدید هدر رفت آب از طریق تبخیر میشوند که این رقم در ایران چیزی حدود ِ تا ًٌ میلیارد متر مکعب است. تخریب اکوسیستمهای آبی و خشکی، فرسایش شدید خاک، خشک شدن رودها و قنوات در پائین دست به جهت ذخیره سازی آب در بالادست و پشت سدها، فرو نشست زمین و افت آبهای زیرزمینی در پائین دست، تخریب و به زیر آب رفتن میراث فرهنگی و طبیعی کشور، خشک شدن بسیاری از تالابها و دریاچهها بویژه دریاچه ارومیه و بختگان و هامون از جمله آسیبهای جدی فرآیند احداث سدها در کشور است.
مع الوصف با وجود همه این مضرات ، متوقف ساختن پروسه احداث سدها با در نظر گرفتن شرایط اقلیمی کشور که از اقلیم خشک و نیمه - خشک برخوردار است و در کمربند جهانی بیابانها قرار دارد امری محال بنظر میرسد، لذا باید سعی نمود تا با ایجاد توازن در احداث سدها و نیز رعایت ملاحظات زیست محیطی نوعی تعادل را در این خصوص بوجود آورد که ایجاد این توازن و تعادل مستلزم بکارگیری از ابزارهایی ویژه است.
از جمله این ابزارها و به نوعی مهمترین آنها، وضع قوانین، مقررات و استانداردهایی است که در صورتی که بدرستی وضع و به مورد اجرا گذاشته شود، میتواند بسیار مهم و اثربخش باشد.ر وقوع بسیاری از این وقایع و بعضاً تخلفات، وجود قوانین، دستورالعمل ها و استانداردها که از جامعیت و شفافیت لازم همراه با ضمانتهای اجرایی کافی و کارا بهره ببرد میتواند بسیار بازدارنده و تعیین کننده باشد اما با وجود وضع برخی قوانین و مقررات در کشور در جهت حفاظت از محیط زیست ، حجم تخریبها و نیز تبعات سوء ناشی از اجرای پروژههای سدسازی بر محیط زیست همچنان رو به گسترش است. حال آنکه این قوانین چیست و در حال حاضر چه قوانین و مقررات زیست محیطی در ارتباط با طرحهای سدسازی در ایران وجود دارد و آیا این قوانین اهداف مورد نظر طراحان آن را تأمین نموده و از کارایی لازم برخوردار است موضوعی است که در این تحقیق به آن پرداخته خواهد شد.
2. هدف و ضرورت:
علی رغم مطالعات و بررسیهای بسیار در کشور حول محور سدسازی و اثرات مثبت و منفی آنها، ارزیابی روشهای ارزیابی پروژههای سدسازی در ایران (امیر باقری و همکاران ٌََّ) جلوگیری از اثرات منفی سدسازی و استفاده از فرصتهای جدید با بررسی راهکارهای اجرایی در بخشهای مرتبط با منابع طبیعی (حسینی توسل و همکاران، ٌََّ) و همچنین پژوهشهای انجام شده با محوریت تحلیل و بررسی قوانین و مقررات مرتبط با حقوق و قوانین آب در ایران (نیکنام، ٌَََ، )بررسیها و جستجوها نشان میدهد، مطالعات و تحقیقاتی که منحصراً به جنبههای حقوقی محیط زیست و قوانین زیست محیطی مرتبط با سدسازی در ایران پرداخت باشد ملاحظه نگردید، لذا با توجه به اهمیت این موضوع و حجم بالای آثار سوء ناشی از احداث سدها در کشور که در این زمینه حضور و ورود قانون میتواند بسیار راهگشا باشد، این موضوع مدنظر قرار گرفته است.
.3 روش گردآوری و تحقیق:
دستیابی به منابع اطلاعاتی در این پژوهش با هدف جمع آوری داده های مورد نیاز از مراکز مختلف، بصورت کتابخانه ای و شامل بررسی کتابها، قوانین و مقررات، مجلات و مقالات ارائه شده در همایش ها و سمینارها، بوده است.
این تحقیق در قالب بررسی قوانین و مقررات زیست محیطی مرتبط با سدسازی در ایران در نظر دارد تا با شناسایی و گردآوری قوانین، آئین نامههای اجرایی، مقررات و استانداردهای موجود مرتبط با پروژههای سدسازی در ایران، ضمن بررسی، میزان اثربخشی این قوانین را در کنترل و پیشگیری تبعات و اثرات سوء ناشی از اجرای این طرحها بر محیط زیست با روش تحلیلی و توصیفی مورد ارزیابی قرار داده و ضمن شناسایی نقاط ضعف و قوت، با معرفی خلاءها وکمبودهای موجود، نقطه نظرات و پیشنهادهایی را جهت رفع معضلات پیشروی و با هدف افزایش کارایی و بهرهوری ارائه نماید.
.4 پیشینه تاریخی تدوین قوانین زیست محیطی مرتبط با سدسازی در ایران:
از ابتدای قانونگذاری در ایران تاکنون، قوانین و مقررات مهم، در دو قالب اصول مربوط به قانون اساسی و قوانین عادی تدوین و تصویب گردیده است. در جمهوری اسلامی، اصول چهل پنجم و پنجاهم قانون اساسی به موضوع محیط زیست و منابع طبیعی مثل منابع آب اختصاص یافته است، قوانین عادی بسیاری نیز در قبل و بعد انقلاب در بحثهای محیط زیست و آب به تصویب و تائید رسیده است، اما با وجود قوانین متعدد در وزارت نیرو و بخش آب در کشور و مقررات مرتبط با مباحث محیط زیست، که در آن راهحل هایی در مواجهه با مباحث زیست محیطی را تبیین مینماید، ( از جمله قانون ممنوعیت ایجاد تاسیسات و کارگاههای منافی بهداشت و آسایش در شهرها و حومه آنها ، تبصره ًٍ قانون بودجه سال ٌٍََ) و با وجود پیشینه تاریخی وضع قوانین مختلف زیست محیطی در کشور و قوانین مربوط به بخش آب از جمله قانون قنوات مصوب ًٌَُ ، که کماکان برخی از مواد آن معتبر و قابل اجراست، در طول ٍَ سال گذشته قانون مشخص و مستقل و مدونی مرتبط با مسائل زیست محیطی طرحهای سدسازی، مشابه قانون توزیع عادلانه آب و آئیننامه اجرایی آن که به مباحث مختلف آب میپردازد، وضع نشده است.
بیشتر قوانین و مقررات موجود جنبه موضعی داشته و در مواجهه با مسائل پیش آمده در طرحهای سدسازی ، صرفاً رجوع به مقررات، قوانین، آئین نامهها و بخشنامهها پراکنده تنها راه بهره جستن از ابزارهای حقوقی و قانونی در حل مسائل زیست محیطی این طرحها است، لذا با توجه به عدم تدوین و تصویب قانون مستقل و مدونی در خصوص مباحث زیست محیطی مرتبط با طرحهای سدسازی در ایران ضمن گذشتن از پیشینه تاریخی، با مراجعه به قوانین مصوب و متعدد، قوانین حقوقی، کیفری، آئین نامههای اجرایی، مصوبات و بخشنامه های هیئت دولت در قبل و بعد انقلاب اسلامی، مقررات و قوانین مرتبط با محیط زیست در طرحهای سدسازی فراخوانده و مورد ارزیای قرار خواهد گرفت. این قوانین و مقررات شامل موارد ذیل می - باشد:
4.1. اصول قانون اساسی
- اصل چهل و پنجم قانون اساسی - اصل پنجاهم قانون اساسی
4.2. قوانین
ُ قوانین عادی
ـ قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست ـ قانون برنامه دوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور
ـ قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور ـ قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور
ـ قانون برنامه پنجم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور ـ موادی از قانون مجازات اسلامی
ـ قانون توزیع عادلانه آب ـ قانون اجرای سیاستهای کلی اصل ُُ قانون اساسی
ـ قانون شکار و صید ـ قانون نحوه جلوگیری از آلودگی هوا
ـ قانون شهرداریها ـ قانون آب و نحوه ملی شدن آن
ـ قانون مجازات بازدارنده ـ قانون مجازات اخلال کنندگان در تاسیسات آب و برق و گاز و مخابرات
ـ قانون تعیین حریم دریاچه احداثی در پشت سدها مصوب ٌَُُ ـ قانون راجع به قنوات
ـ قانون اجرای سیاستهای کلی اصل ُُ قانون اساسی
ـ قانون ممنوعیت ایجاد تاسیسات و کارگاههای منافی بهداشت و آسایش در شهرها و حومه آنها و تبصره ًٍ قانون بودجه سال ٌٍََ
آییین نامه های اجرایی
-آئیننامه اجرایی قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست ـ آئیننامه اجرایی قانون نحوه جلوگیری از آلودگی هوا
ـ آئیننامه (الگوی) ارزیابی زیست محیطی ـ آئیننامه جلوگیری از آلودگی آب
ـ آئیننامه اجرایی جلوگیری از آلودگی صوتی ـ آئیننامه اجرایی بند ج ماده ًٌُ قانون برنامه سوم
ـ آئیننامه اجرایی بند الف ماده ٌَُ برنامه پنجم توسعه ـ آئیننامه اجرایی ماده ٌٍَ برنامه پنجم توسعه
ـ آئیننامه اجرایی نظام شاخص پایداری محیطی ـ آئیننامه اجرایی ماده ًٌُ برنامه پنجم توسعه
ـ آئیننامه اجرایی ارزیابی اثرات زیست محیطی طرحها و پروژههای بزرگ تولیدی، خدماتی و عمرانی
