بخشی از مقاله
چکیده
مطالعات حاضر به منظور تأمین آب کشاورزی در اراضی شیبدار منطقه ی کوهستانی دیشموک از توابع شهرستان کهگیلویه با استفاده از منابع آب سطحی و در جهت توسعهی باغات و جلوگیری از فرسایش خاک انجام گرفته است. اراضی مذکور در سطح تقریبی 2000 هکتار به شکل اراضی تپه ماهوری هستند که خاک مطلوبی برای کشاورزی دارد. منطقه از نظر منابع آب زیرزمینی پتانسیل ضعیفی داشته و آبهای سطحی نیز از پاییندست اراضی عبور می کند که به صورت طبیعی امکان استفاده از آن برای آبیاری اراضی وجود ندارد. با وجود چنین شرایطی ساکنین منطقه به کشت دیم روی آوردهاند که به دلیل شخم های غیر اصولی، بخش عظیم منابع خاک فرسایش مییابد.
از جمله گزینههای اصلی به منظور حفظ منابع آب و خاک در کنار منافع اقتصادی ساکنین، احداث باغ در اراضی مذکور میباشد. در این تحقیق 12 نوع محصولات باغی و زراعی که امکان کشت در منطقه دارند بررسی و 20 الگوی کشت ارائه شد و در نهایت با هدف داشتن کمترین نیاز آبی در فصل حداکثر مصرف، الگوی کشت با حجم آب مورد نیاز 15 میلیون متر مکعب در سال به منظور تأمین نیاز آبی 2000 هکتار اراضی کشاورزی منطقه به عنوان الگوی کشت نهایی پیشنهاد شد. به منظور تأمین و انتقال آب، هفت گزینه مورد بررسی قرار گرفت و در نهایت آبگیری از رود سمه که از پاییندست اراضی عبور میکند به عنوان گزینهی نهایی تأمین آب پیشنهاد و با در نظر گرفتن شرایط مورفولوژیکی رودخانه محل نهایی برای احداث بند آبگیر و ایستگاه پمپاژ تعیین گردید.
واژههای کلیدی: آبهای سطحی، اراضی شیبدار، تأمین آب، فرسایش خاک.
مقدمه
بخش عظیمی از اراضی شیبدار ایران جنگلهای طبیعی بودهاند که به مرور زمان به منظور تأمین نیاز معیشتی ساکنین به اراضی کشاورزی تبدیل شدهاند. تغییر کاربری اراضی و به دنبال آن تغییر پوشش گیاهی به همراه روشهای نادرست عملیات کشاورزی باعث شده است که خاکهای این اراضی به شدت در حال فرسایش بوده و امکان ذخیرهسازی آب را نیز نداشته باشند. استان کهگیلویه و بویراحمد جزء آن دسته از مناطق کشور است که در آن نواحی کوهستانی و نیمه کوهستانی بخش عظیمی از اراضی استان را به خود اختصاص داده است.
منطقه دیشموک نیز یکی از همین مناطق است که شرایط فوق در آن حاکم شده است. لذا یافتن راهکاری برای حفاظت از منابع آب و خاک منطقه دیشموک میتواند به عنوان یک راه حل برای کل اراضی استان مورد توجه قرار گیرد.منطقه دیشموک از توابع شهرستان کهگیلویه در استان کهگیلویه و بویر احمد است. این منطقه در شمال غربی استان قرار داشته و هم مرز با استانهای چهار محال و بختیاری و خوزستان میباشد.
در این منطقه 31 روستای کوچک و بزرگ وجود دارد که اصلیترین فعالیت اقتصادی اهالی آنها کشاورزی و دامپروری است. از نظر توپوگرافی این منطقه جزء مناطق کوهستانی به حساب می آید به طوریکه اکثر اراضی آنشیبدار بوده و تقریباً شیبی در حدود 7 تا 20 درصد را دارا میباشند. ساکنین این منطقه در چنین اراضی مشغول کشاورزی بوده و منبع اصلی درآمد آنها نیز همین فعالیت است. با توجه به توپوگرافی کوهستانی منطقه منابع آب سطحی که شامل رودخانه و مسیلها است اختلاف تراز زیاد با اراضی کشاورزی داشته و عملاً در فصول کشاورزی امکان استفاده مستقیم از این منابع آبی برای کشاورزان وجود ندارد. به همین دلیل تقریباً تمامی اراضی کشاورزی منطقه به کشت دیم محصولات کشاورزی اختصاص پیدا کرده است.
بارشهایجوی منطقه نیز عمدتاً در فصل زمستان و اوایل فصل بهار اتفاق میافتد و علی رغم این که نزولات جوی دارای حجم قابل توجهی هستند، از اواخر فصل بهار تا اواسطپاییز امکان استفاده از این نزولات وجود ندارد. به همین دلیل معمولاً محصولاتی که زمان آبیاری آنها با زمان بارشهای جوی هماهنگی داشته باشد در این اضیار مورد کشت قرار گرفته است. این محصولات عمدتاً شامل گندم و جو و مقداری نیز حبوبات و صیفیجات است . به تدریج با افزایش جمعیت منطقه و افزایش نیازهای مادی و اقتصادی، سطح زیر کشت اراضی نیز افزایش یافته و بسیاری از مناطق جنگل نیز به کشت گندم و جو اختصاص پیدا کرده است.
تبدیل جنگل به اراضی زراعی در منطقه مورد مطالعه
مهمترین منابع طبیعی موجود در منطقه، منابع آب و خاک است که ساکنین برای فعالیتهای کشاورزی از آن بهره میگیرند. اما این فعالیتها به شکلی که در حال حاضر انجام میشود مشکلات زیر را ایجاد نموده است:توسعه اراضی کشاورزی باعث از بین رفتن پوشش جنگلی و طبیعی منطقه شده است.با توجه به کمبود ماشین آلات کشاورزی و به دلیل راحتی کار معمولاً شخم اراضی در جهت شیب صورت میگیرد.به دلیل کاشت محصولات زراعی دیم، اراضی منطقه مذکور تنها چند ماه از سال دارای پوشش گیاهی بوده و در اکثر ماه ها فاقد پوشش گیاهی مناسب است.
شرایط مذکور باعث شده است خاک اراضی منطقه به شدت در حال فرسایش بوده و حتی پتانسیل لازم برای نگهداری آبهای سطحی ناشی از بارشهای جوی را نیز از نداشته باشد. از طرفی زمین لغزش هایی که در اثر از بین رفتن پوشش جنگلی در دراز مدت به وجود خواهد آمد، به طور چشمگیری سبب شکسته شدن دانههای خاک و کاهش هدایت هیدرولیکی خاک شده و نفوذ آب به خاک را کاهش میدهد.
از جمله اثرات ناگوار این نوع لغزشها می توان به رانش های درازلات و گوشکور در استان گیلان اشاره نمود. از بین رفتن اراضی، تنها بخشی از داستان تأسف بار فرسایش خاک را بازگو میکند. ذرات خاک شسته شده و یا باد برده از مناطق فرسایشیبعداً، در جایی دیگر مانند اراضی پست مجاور رودخانهها و نهرها و یا در مخازن پایین دست رسوب میکنند که به نوبه خود سبب ایجاد خسارات زیست محیطی و اقتصادی و آلودگی آب و هوا در آن مناطق خواهند شد.
از سوی دیگر در بحث فرسایش خاک، نگرانی در مورد امنیت غذایی جهانی و استراتژی مقابله با آن همواره بر لزوم مدیریت منابع خاک و حفاظت از آن تأکید داشته است.بی شک ادامه روند کنونی باعث از بین رفتن منابع طبیعی منطقه شده و لازم است تا چارهای برای حفظ منابع آب و خاک در کنار حفظ منافع اقتصادی اهالی و ساکنین منطقه اندیشیده شود
مواد و روشها
منطقه دیشموک از لحاظ توپوگرافی دارای پستی و بلندیهای زیاد و دارای شیب تندی است. کل مساحت اراضی مورد مطالعه 104 کیلومتر مربع است که در حدود 2000 هکتار از آن، فعالیتهای کشاورزی انجام میگیرد. این محدوده به سه زیر حوزه به مساحتهای 36 ، 43 و 25 کیلومتر مربع تقسیم شده و از 2000 هکتار اراضی کشاورزی 150 هکتار در زیر حوزه شماره 1، 1550 هکتار زیر حوزه شماره 2 و 300 هکتار در زیر حوزه شماره 3 واقع شده است.
موقعیت اراضی کشاورزی منطقه مورد مطالعه - اراضی کشاورزی با رنگ زرد و مرز زیر حوزه ها با رنگ آبی مشخص شده است - در واقع زمینهائی که هم اکنون در آنها فعالیتهای کشاورزی صورت میگیرد قبلاً به صورت جنگلهای طبیعی بوده و به دنبال افزایش جمعیت و نیاز غذایی و اقتصادی ساکنین منطقه تبدیل به اراضی کشاورزی شدهاند. متوسط بارش در منطقه 740 میلیمتر در سال بوده و عمدتاً در ماههای آبان تا فروردین اتفاق میافتد.
