بخشی از مقاله
چکیده
جامعه مدرن جامعهای با زمینههای فرهنگی متفاوت است و این تفاوتهای فرهنگی منجر به برقراری ارتباط و به دنبال آن تبادل اطلاعات، ایدهها و تجارب جدید شده و فرصت برای درک ارزشهای جهانی، مسائل فرهنگی، سنتها و باورهای مختلف را ایجاد میکند. امروزه ارتباطات بینفرهنگی به عنوان زیرمجموعه ای از فرهنگ و ارتباطات به دنبال مدیریت تفاوتهای فرهنگی میباشد و در این میان بر اشتراکات فرهنگی تاکید دارد و از طریق تعامل و گفتوگو، پلی برای برقراری ارتباط بین فرهنگهای گوناگون ایجاد میکند. فرایند غیرکلامی انسان با محیط و استفاده از هنر به عنوان ارتباط بیکلام، یکی از ابزارهای ارتباط بینفرهنگی بیان شده است. هنر ابزار خاصی از ارتباط است و هنگامی که ارزش یا برتری برای فرهنگ به همراه داشته باشد و باعث تغییر در کیفیت شود، آن را ابزار ارتباطی در نظر میگیرند. در حقیقت، هنر ارتباط را آغاز میکند و میتواند یک ابزار جهانی برای شروع گفتگوی بینفرهنگی باشد و معماری نیز به عنوان زیر شاخه ای از هنر، وسیلهی سنجش فرهنگ است و با در نظرگرفتن مشترکات فرهنگی و اهداف مشترک موجب برقراری تعامل بین فرهنگها میگردد. هدف از این مقاله، بررسی اصول و مفاهیم مشترک معماری کشورهای اسلامی به عنوان راهکار برقراری تعاملات بینفرهنگی با استفاده از روش تحقیق توصیفی-تحلیلی است که در ابتدا با مطالعه کتابخانهای، تعاملات بینفرهنگی به عنوان نیاز اصلی دهکده جهانی و ناظر بر فرهنگهای متفاوت معرفیشده و از هنرومعماری به عنوان زبان مشترک میان انسانها و راهکار برقراری تعاملات بینفرهنگی صحبت به میان آمدهاست و با تحلیل نمونه های معماری منتخب کشورهای اسلامی به یافتن مولفه های مؤثر در برقراری زمینههای ارتباطات بین فرهنگی پرداخته شده است.
مقدمه
در دنیای امروز و در شرایط جهانی شدن، تعامل فرهنگها و ارتباطات بین الملل در سطح جهانی، موجب شکلگیری تعاملات گسترده بین کشورها شده است. پیشینه ارتباطات بین فرهنگی را میتوان به انتشار کتاب ادوارد هال با عنوان زبان خاموش - The - Silent Language نسبت داد که سعی کرد تا مفاهیم انسانی را هر چند محدود و مختصر در مطالعات بین فرهنگی مطرح کند. او از این اصطلاح برای اشاره به ارتباط ویژهای که میان مردمانی از پیشینههای فرهنگی متفاوت برقرار میشود، استفاده کرد . اندرسون و همکاران در سال 2005 با سنجش حساسیتهای بین فرهنگی به ارزیابی میزان حساسیتهای بین فرهنگی در میان افراد پرداختند. همچنین مطالعاتی چون " متغیرهای فرهنگی در ارتباطات ایرانیان و سایر کشورها بر اساس الگوی زبانی" به بررسی ارتباط بین فرهنگی کلامی و مقاله "نقش جاذبههای گردشگری معماری اسلامی در همگرایی فرهنگی کشورهای اسلامی" به تاثیر و نقش بناهای معماری در تعامل بین فرهنگها پرداخته است. در مجموع محققان ارتباطات بین فرهنگی، در پی کشف روابط میان زبانها و رفتارهای فرهنگی در بین فرهنگ ها بوده اند و در این میان تلاش کرده اند تا ارزش های غالب در درون فرهنگ های گوناگون را شناسایی کنند.
براساس رویکرد بین فرهنگی، هنگامیکه ، بین دو جامعه با فرهنگ های مختلف ارتباط ایجاد می شود، تعاملات، پیچیده تر می شوند و وقتی پیامها در مرزهای فرهنگی انتقال مییابند، در بافتی رمزگذاری و در بافتی دیگر، رمزگشایی می شوند - اسمیت، - 1379 و انتقال معنا و رابطه آن با رفتارهای فرهنگی، حاصل رمزگذاری مفاهیم است و یکی از راههای برقراری این ارتباط و انتقال فرهنگ، تاریخ و دیدگاه مردم یک کشور به دیگر کشورها استفاده از اصول و عناصر ملی و باهویت معماری شناخته شده جهانی است. با توجه به مطالب بیان شده، ریشه یابی عناصر و اصول مشترک بین کشورهای اسلامی برای پیوند تمدنهای اسلامی ضروریست تا بتوان با استفاده از فرهنگ اسلامی به برقراری ارتباط بین فرهنگی مناسب پرداخت. بنابرین این مقاله در راستای پاسخگویی به این سوال می باشد که: "اصول و مفاهیم معماری کشورهای اسلامی به عنوان راهکاری برای برقراری ارتباط بین فرهنگی و انتقال فرهنگ و معنا بین تمدن های اسلامی، در معماری گذشته، چگونه عمل کرده است؟" در راستای پاسخگویی به این سوال، در این مقاله از تعاملات بینفرهنگی و هنر و معماری به عنوان زبان مشترک انسانها و راهکار برقراری تعاملات بینفرهنگی صحبت به میان آمده و باغ ایرانی به عنوان بهترین مصداق ارتباط فرهنگی غیرکلامی معرفی و به مرور اصول مشترک معماری ایران با کشورهای اسلامی پرداخته و در نهایت با تحلیل نمونه معماری باغهای منتخب کشورهای اسلامی به بررسی مولفه های مؤثر در برقراری ارتباطات بین فرهنگی می پردازیم.
روش تحقیق
روش تحقیق در نوشتار حاضر مبتنی بر روش توصیفی-تحلیلی است که مبانی نظری و تعاریف مرتبط با ارتباطات بین فرهنگی و معماری ایرانی- اسلامی، با استفاده از مطالعات کتابخانه ای گردآوری شده است و روند پژوهشی مقاله شامل مراحل زیر می باشد:
گام اول: مطالعه در باب ارتباط بین فرهنگی، هنر و معماری ایرانی. گام دوم : بررسی مفهوم و اصول باغ های ایرانی و معرفی نمونه های تطبیقی منتخب کشورهای اسلامی.
گام سوم: شناخت و تحلیل معماری باغ فین کاشان، باغ شالیمار، باغ تاج محل و باغ بابر کابل بر اساس اصول مشترک باغ های ایرانی.
ارتباطات و فرهنگ
فرهنگ، مجموعه ای از ویژگی های معنوی، مادی، فکری و احساسی متمایز یک جامعه یا گروه اجتماعی که تمام ویژگی های موجود در آن جامعه را شامل می شود. - یونسکو، - 2001 از نظر استوارت هال فرهنگ چیزی جز "معناهای مشترک" یا " مجموعه مفاهیم، تصاویر و تصورات مشترک" نیست، زیرا این دارایی مشترک بنیاد زندگی اجتماعی را تشکیل و "برقراری ارتباط و تعاملات افراد" فقط به واسطه "معناهای مشترک یا شیوه های نسبتا همسان فکر و احساس درباره جهان" امکان پذیر است. - هال،1391،ص - 12 ارتباطات نیز پایه و اساس شکلگیری تمدن بشری است و اغلب به پیامی که از یک نفر به فرد دیگر منتقل میشود، گفته می شود اما در معنای دقیقتر به عنوان ساختار ارتباط دهنده یا کمککننده در انتقال معنا مورد توجه قرار میگیرد. - Galanes , 2009 - با پیشرفت و توسعه ارتباطات در جهان امروز، هنگامیکه عناصر ارتباطات تغییر می یابد، عناصر فرهنگی هم به تبع آن تغییر مییاید. بنابراین ارتباطات و فرهنگ جداناشدنی هستند. - جی.اسمیت, ,1379 ص - 9 همچنین تعامل انسان ها منشا فرهنگ و عاملی در راه ارتقای انسانی است و فقدان آن به معنای سکون نسبی در حیاط انسانی و مانعی در راه هر نوع تعالی اجتماعی است . - ساروخانی,1384، ص - 11 بنابرین ارتباط از ضروریات تداوم فرهنگ می باشد و وقتی جنبه بین فرهنگی پیدا می کند که مردم از فرهنگ های متفاوت در تعامل، ارتباط و گفتگو با یکدیگر قرار بگیرند. - جک و فیپس ، - 2008
ارتباطات فرهنگی
مقصود از ارتباطات فرهنگی، فرایند تماس با فرهنگ دیگر است که میتواند به صورت یک سویه یا دو سویه باشد. این تعریف، ناظر به ارتباط میان دو فرهنگ است. - ساروخانی، - 1370 و عامل اصلی به وجود آورنده ارتباطات فرهنگی در جهان امروز بین ملت های مختلف مجموعه مقالات کنگره بین المللی معماری و شهرسازی معاصر پیشرو در کشورهای اسلامی 19 و 20 اردیبهشت ماه 1397، مشهد دانشگاه فردوسی مشهد تنوع فرهنگی است. هر تمدنی برای برقراری ارتباط فرهنگی و بین فرهنگی، نیاز به درک فرهنگ خود دارند و ارتباط بین فرهنگی، توانایی انتقال اطلاعات به دیگران در مورد فرهنگ را از طریق برقراری ارتباط با آنها - کلامی و غیر کلامی - و تفسیر اطلاعات در مورد فرهنگ آنها را داراست. ارزشها، باورها و نگرشها که از جنبه های کلیدی فرهنگ هستند، پایه گذار ارتباط با دیگران، درون فرهنگ و یا بین فرهنگ های متفاوت هستند. - یونیسف، - 2013 در برقراری ارتباط بین دو فرهنگ متفاوت ، مردم رفتارهایی را بر می گزینند که با فرهنگ خود همخوانی دارند و مطابق با باورها و ارزش های فرهنگی خود باشد و فرهنگ مخاطب را با تعاریف ذهنی خود معنی می کنند. - پاکی زاده،تیشه یار، - 1389 بنابر این توضیح اگرچه تفاوت های فرهنگی موجب به وجودآمدن ارتباطات فرهنگی میگردند ولی اشتراکات فرهنگی زمینه پویایی ارتباط بین فرهنگی را فراهم می سازند.
ارتباط بین فرهنگی
ارتباط بینفرهنگی به معنای برقراری ارتباط بین مرزهای مختلف فرهنگی است و این ارتباط در مرزهای فرهنگی رخ می دهد و می تواند به عنوان "به اشتراک گذاری اطلاعات در سطوح مختلف" تعریف شود که آگاهی افراد با زمینه های فرهنگی مختلف ، در آن متفاوت است. - - Jens,1985 ارتباط بین فرهنگی زمانی رخ می دهد که افراد تحت تاثیر جوامع فرهنگی مختلف در تعامل با معانی مشترک قرار گیرند و نسبت به آن مفهوم واکنشی نشان دهند. - Ting-Toomey, 1999 - به عبارت دیگر بین فرهنگی یک رویکرد اجتماعی و حالت فراگیر است که برای کنترل کردن تنوع فرهنگی بر مبنای حقوق آزادی خواهانه برای همه گروه ها مطرح گردیده و در واقع حافظ و بقای ملت است تا زمینه ای باشد برای تعامل بین گروه ها تا ترکیب، تلفیق و نهایتا تکامل فرهنگی اتفاق بیافتد. - Brahm Levey, 2012, p.220 -
گویلین شکل گیری ارتباط بین فرهنگی را شامل چهار مرحله ذیل میداند:
-1 فرستنده، پیام را براساس چارچوب فرهنگی خود ارسال میکند؛ -2 گیرنده، پیام را در چارچوب فرهنگی دیگری تفسیر میکند. -3 گیرنده، برمبنای آن چارچوب بازخورد ایجاد می کند؛
-4 فرستنده اولیه، بازخورد را برحسب چارچوب فرهنگی خود تفسیر میکند. - گویلین، - 2006
عناصر ارتباط بین فرهنگی
عناصر اصلی ارتباط بین فرهنگی شامل 4عنصر اصلی ادراک، فرایندهای کلامی و غیرکلامی، فرهنگ می باشند.
-1 ادراک؛ ادراک فرایندی است، که فرد بهواسطه آن، محرکها را از دنیای خارجی انتخاب، ارزیابی و سازماندهی میکند.
-2 فرهنگ؛ این عنصر، موقعیت رویداد ارتباطی را تحت تأثیر قرار میدهد. - سماور، لاری ودیگران - -3 فرایندهای کلامی؛ زبان یک نظام نمادین است که دنیای بیرون را به صورت رمز و کدهای نمادین درآورده و در حافظه ما ذخیره می کند. - کریمی، - 1374 ارتباط کلامی بر انتقال معنی تکیه دارد و سمبلیک ، معنا دار، آگاهانه و دارای الگوهای مشخص می باشد.
-4 فرایندهای غیرکلامی؛ ارتباطات غیرکلامی مشمول تمامی حالت های ارتباطی است که به یک زبان رسمی وابسته نیست. ارتباطاتی که به موجب آن ایده ها و مفاهیم بدون استفاده از مفاهیم و اصطلاحات کلامی ، تشریح و تفسیر می شوند. ارتباطات غیر کلامی فرایند رساندن معنا را با پیامهای بدون واژه از طریق ژست، زبان بدن ، چهره و تماس چشمی، معماری، نمادها و سمبلها، همچنین از طریق مجموع موارد فوق توصیف میکند. - وود ، 1384، ص - 284
شکل : 3 عناصر ارتباط بین فرهنگی، - منبع: نگارنده -
هنر و معماری، ارتباط فرهنگی غیرکلامی
هنر به عنوان ابزار ارتباط بی کلام و به عنوان زبانی مشترک میان انسان ها از گذشته تا به امروز به انتقال مفاهیمی که در الفاظ نمیگنجد، مبادرت می ورزد و در دنیای امروز، یکی از ابزارهای کارآمد و موثر در ایجاد و یا تاثیر گذاری بر فرهنگ ، استفاده از هنر و بکارگیری روشهای هنری است. از دیدگاه نیکلاس لومان اهمیت هنر در اهمیت ارتباط ریشه دارد، زیرا عملکرد سیستم روانی - انسان - از جنس ادراک و عملکرد سیستمهای اجتماعی، ازجمله هنر، از جنس ارتباط است و این ارتباط وقتی شکل میگیرد که تفاوت خود و دیگری فهم شده باشد. - Luhmann,2002 -
از عمده ترین بخش هایی نیز که هنر در ادوار گوناگون از خود برجای گذاشته، معماری است. اگر تا دیروز هنر، تجلی زیبایی شناختی یک ایده در قالب و فرمیصرفاً زیبا و ذوقپسند بوده است، اینک جزء مهم و بنیادی یک فرهنگ محسوب میشود. جزیی بنیادین که کارکرد تمدنی آن، متأثر یا برآمده از فرهنگ نیست، بلکه خود، یک فرهنگ است. مردم هر دوره به زبان خاص آن دوره صبحت می کنند و معماری را نیز به همان زبان می فهمند. اگر حضور معماری در زندگی و مسائل یک عصر کمرنگ شود، این فقر حضور به زبان و فرهنگ هم منتقل می شود و اگر زبان و فرهنگ از حضور
