بخشی از مقاله
چکیده
آنچه که معمولاً به عنوان بارزترین ویژگی باغ ایرانی مورد توجه قرار میگیرد، هندسهی حاکم بر طرح باغ ایرانی است. هندسه به عنوان اصلی ترین وجه باغ ایرانی قلمداد میشود. هندسه به تعبیری تبلور خطوطی است که طرحبندی یک باغ را تشکیل میدهند. وقتی صحبت از هندسه در باغ ایرانی میشود اولین چیزی که به ذهن میرسد تقسیمبندی باغ به چهار قسمت توسط دو نهر متقاطع در مرکز است که به این الگوی چهار قسمتی چهارباغ میگویند؛ اما هندسه تنها محدود به اصل چهارباغ نمیشود و آن را در زمینههای مختلف میتوان مورد بررسی قرار داد. هدف از این مطالعه، رمزگشایی از اصول هندسهی به کار رفته در طرحبندی باغ ایرانی و بررسی تفاوتهای موجود در ساختار هندسی دو نمونه متفاوت میباشد. این مقاله درصدد دستیابی به اصول هندسهی حاکم بر باغ ایرانی و مقایسهی دو نمونه از باغهای تاریخی، باغ فین کاشان و باغ دولت آباد یزد، که دو مورد از بهترین نمونههای موجود باغ ایرانی هستند، میباشد. در این نوشتار ابتدا به بررسی جنبههای مختلف هندسهی باغ ایرانی پرداخته میشود و سپس تاریخچهی هر یک از باغها، ویژگیهای مختلف، علتهای وجودی مورد بررسی قرار میگیرد. نتایج به دست آمده نشان میدهد که تفاوتهایی از نظر ساختار هندسی بین دو باغ مذکور وجود دارد.
واژههای کلیدی: باغ ایرانی، هندسه، چهارباغ، باغ فین کاشان، باغ دولت آباد.
مقدمه
هندسه یک اصل بنیادین در طراحی و همچنین بخشی جداناشدنی از طراحی فضاها میباشد . باغ ایرانی نمونهای سرشار از اصول هندسه است، به گونه ای که باید از هندسه این باغ ها رمزگشایی شود و در طراحیهای امروزی به نحو احسن به کار رود.
فرضیه
هندسه در باغ ایرانی همواره ثابت بوده و یک هندسهی کلی بر تمامی باغها غالب می باشد.
تعاریف
هندسه
»هندسه1 از لحاظ تبارشناسی واژه، از معنای اندازهگیری زمین مشتق شده است و ریشهی اصلی شکلگیری آن به ضرورت اندازه-گیری و پیمایش زمین برای کاربریهای کشاورزی برمیگردد . ارتباط هندسه با کشاورزی در رابطه با شبکههای آبیاری و تقسیمبندی زمین قابل تعریف است و ریشههای آن به دو تمدن مصر و بینالنهرین برمیگردد. نسبت هندسه با کشاورزی، مبتنی بر شبکههای آبیاری، نسبتی شفاف خواهد بود« - مسعودی، » . - 151 : 1388زیرا از زمانی که انسان شروع به کشاورزی کرد و برای آماده ساختن خاک، گاوآهن را اختراع کرد، بر اثر تجربه به این قائدهی هندسی دست یافت که سهلترین راه برای شخم زدن زمین، حرکت درآن جهت مستقیم و موازی هم میباشد و بدین ترتیب قطعات زمین به شکل مربع و مستطیل درآمد.. . . همین قاعدهی آبیاری زمانی که قصد آبیاری مزارع را داشت نیز به عنوان سهلترین راه برای آبرسانی، با طی کردن مسافت کمتر و جلوگیری از هدر رفتن آب مورد توجه قرار گرفت - «شاهچراغی 43 : 1391و. - 44
باغ ایرانی
»باغ ایرانی پدیدهای فرهنگی، تاریخی، کالبدی درسرزمین ایران است معمولاً به صورت محدودهای محصور که در آن گیاه، آب و ابنیه در نظام معماری مشخصی با هم تلفیق میشوند و محیطی مطلوب، ایمن و آسوده برای انسان به وجود میآورد، ساخته می-شود. در دایرهالمعارف اسلامی درتوضیح واژهی باغ آمده محوطهایغالباً محصور، ساختهی انسان با بهرهگیری از گل وگیاه و درخت و آب و بناهای ویژه که بر قواعد هندسی و باورها مبتنی است« - همان . - 41 : 1391
ساختارهندسی در باغ ایرانی
» در سادهترین توصیف از نظام ساختار هندسی باغ ایرانی باید گفت: محدودهی باغ به شکل مربع یا مستطیل کامل و متناسب با حجم آبی که امکان تأمین آن وجود دارد در زمین مورد نظر شکل میگیرد و متناسب با ویژگی زمین - میتواند مسطح با شیب عمومی کم، شیبدار، نزدیک رودخانه یا برکه باشد - بر پایهی هندسهای منظم کرتبندی یا تراسبندی میشود. ساختار هندسی در باغ ایرانی به دو صورت عمده شکل میگیرد. یکی ایجاد سه کشیدگی - سهمحور - زمینهای بین سهمحور به شکل مربع کرتبندی میشوند - - به موازات هم در طول باغ و دیگری در نظر گرفتن دو محور اصلی عمود برهم و سپس تقسیم باغ به مربعهایی که خود دارای تقسیمات منظم هستند. بر متون علمی بیشتر بر ساختار هندسی دو محوری تاکید شده است.« - همان - 43 : 1391
» مهوش عالمی، پژوهشگر معاصر نظریهی دیگری را در زمینهی الگوی چهارباغ مطرح میکند که بر تکمحوری بودن باغ و طرح چهارباغ دارد و نه دومحوری بودن آن« - همان . - 111 : 1391 او میگوید: »وقتی ارشادالزراعه را خواندم به فکر افتادم شکل آن چه را که توصیف شده ترسیم نمایم. بعد از ترسیم شکل آن متوجه برخی تفاوتها در تصور از چهارباغ گردیدم. به نظرم میآمد اصلاً لزومی ندارد که در چهارباغ حتماً دوتا محور وجود داشته باشند که همدیگر را قطع کنند تا بتوانند چهار رودخانه بهشت را تداعی کنند. درست است که اینها به صورت مفاهیم نمادینش مطرح میشوند، اما به این صورت به نظر نمیرسد که این نمادها به این شکل واقعی نزدیک باشند. هروی در ارشادالزراعه به یک شاهجوی اشاره میکند. شاهجوی یعنی جوی اصلی. او نمیگوید دو شاهجوی بلکه به یک شاهجوی اشاره دارد... .
این دید که چهارباغ باید حاصل تقاطع دو خیابان باشد بسیار گفته شده است. اما ارشادالزراعه مفهوم چهارباغ را خیلی ساده بیان میکند. چهارباغ یعنی باغ بزرگ. مسالهی چهار در چهارباغ مثل چهل در چهلستون است. لزومی نداردکه: حتما همان عدد باشد. چهار و چهل هر دو معنی زیاد و بزرگ میدهد« . - همان . - 112 : 1391 با این توضیحات مفهوم ساختار هندسی سهمحوری توجیه میشود، یعنی اصل چهارباغ بودن باغ ایرانی، همیشه دومحور عمود برهم و متقاطع نیست.» باغ دولت آباد در یزد بر اساس سه محور و باغ فین در کاشان با ساختار دو محور عمود بر هم و نیز تلفیق آن با طرح سهمحوری اشاره کرد. به این ترتیب زمین مربع یا مستطیلشکل بر اساس ساختار سه محور موازی و یا دو محور متقاطع عمود بر هم به عرصه-هایی تقسیم میشود و هر عرصه با تقسیمات مربعشکل که هر یک از این تقسیمات خود به مربعهای دیگری تقسیم میشده، کرت-بندی میشود« - همان . - 43 : 1391
»اولین نقطهی طرحبندی هندسی در الگوی مرجع باغ ایرانی حوض و جویهای منشعب از آن هستند، در مرحلهی بعد امتداد خیابانها که به وسیلهی درختان سایهدار ایجاد میشوند و در نهایت باغچهها و طرحبندی مترتب بر آنها. از دیگر عناصری که در طرحبندی هندسی نقش مهمی ایفا میکند اختلاف ارتفاع ترازهای مختلف باغ است که در برخی از باغهای غیرمسطح مشاهده می-شود. اما نکتهیمهمی که خصوصاً در باغهای مسطح، میتوان به آن اشاره کرد همانا نقش محوری حوض به عنوان نقطه اصلی است، که تمامی خطوط و عناصر تشکیل دهندهی طرحبندی هندسی به نحوی از آن نشأت گرفتهاند یا به وسیلهی آن تعریف میشوند.« - مسعودی . - 157 : 1388
عناصر اصلی شکل دهندهی هندسهی باغهای ایرانی
عناصر اصلی شکل دهندهی هندسهی باغهای ایرانی را میتوان در جدول 1 خلاصه نمود:
