بخشی از مقاله
چکیده:
دریافت و تدوین تصویري اجتماعی و کالبدي از شهر و بناهاي تاریخی، با مراجعه به متون ادبی، تاریخی، عکس ها و تصاویر به جاي مانده در دورهي زمانی مشخصی از شهر امکانپذیر میباشد. دوران صفویه دورانی درخشان در تاریخ شهرسازي و معماري ایران است که باغها وکاخهاي بنا شده درون آنها در این دوران از لحاظ معماري بسیار با اهمیت بوده و باقی مانده هاي آنها آثاري بسیار با ارزش در متن شهرها میباشند. مانند باغ و کاخ هشت بهشت ،کاخ چهلستون، ... در شهر اصفهان؛حال اینکه بعضاً کاخهاي ویران شده نسبت به کاخهاي باقی مانده برتريهاي ویژهاي داشتهاند.
دوران قاجاریه، زمان حاکمیت مسعود میرزا ظلالسلطان در اصفهان بی توجهی به معماري به اوج خود می رسد، تا حدي که به دستور وي آثار ارزشمندمعماري از جمله کاخ هفتدست، آیینهخانه، عمارت نمکدان در باغ سعادتآباد، با خاك یکسان شدند؛ باغ سعادتآباد و تلاش در جهت بازآفرینی متشابه واقع باغ در این پژوهش مورد تأکید است.
در این مقاله که با روش مشاهده اسنادي و کتابخانهاي و مکمل آن روش تحلیلی-استنتاجی در تصاویر و نقشههاي قدیم، همین طور مشاهده و پیمایش زمینی در محدوده سایت باغ و در مواردي با مصاحبه شکلگرفتهاست، هدف شناسایی مجموعهي سعادتآباد و تمییزبین اراضی، محله و باغ شاهی سعادتآباد و عناصر سازندهي این باغ است. براساس اطلاعات به دست آمده از متون و اسناد، به ویژه سفرنامهها میتوان تصاویري به صورت نقشه براي آن تهیه نمود و به پرسشهایی از قبیل اینکه این مجموعه و باغ شاهی چه ویژگیهایی داشته، کلیت آن چگونه بوده و عناصر اصلی آن چه بودهاست، پاسخ داد.در نهایت نتایج بدست آمده میتواند ضمن کمک به تعیین محدوده و تعیین حریم ابنیهي از بین رفته، نشانههاي مستندي را براي انجام تحقیقات باستانشناسی بعد فراهم آورد؛ و در ادامه، به تکمیل تصویر شهر در دورهي صفویه و امروز کمک بسزایی خواهد کرد؛ همینطور اهمیت نقش باغ سعادتآباد و بناهاي تخریب شدهي آنرا در ساختار تاریخی شهر اصفهان روشن خواهدنمود.
واژههاي کلیدي:مکتب اصفهان، باغ سعادتآباد ،آیینهخانه،هفت دست، نمکدان
پرسشهاي پژوهش :
-مجموعهي سعادت آباد که در متون تاریخی با عناوین محله، اراضی، کاخ و باغ سعادتآباد از آن یاد شدهاست چه ویژگیهایی داشته و شامل چه اجزایی میباشد؟
-حریم باغ شاهی سعادتآباد در این محدوده تا کجا ادامه داشته، ساختار آن چگونه بوده و عناصر اصلی سازنده آن چه بوده است؟
-باغ سعادتآباد و عمارتهایش در چه موقعیتی نسبت به سایر عناصر و سایت هاي تاریخی بهجامانده در اصفهان دارد؟
مقدمه :
باغها و بناهاي دوران صفوي از لحاظ معماري بسیار با ارزش بوده و باقی ماندههاي بناهاي صفوي مانند کاخ چهلستون، کاخ هشت بهشت و کاخ عالیقاپو و خانههاي صفوي مانند خانهي داوید و غیره آثار بسیار با ارزش در متن شهراصفهان امروزي میباشندبعضاً. بناهاي ویران شده اصفهان در زمان حاکمیت مسعود میرزا ظلسلطان نسبت به آثار باقی مانده برتريهاي ویژهاي داشتهاند.کاخ هفتدست، آیینه خانه و عمارت نمکدان واقع در باغ سعادتآباد، عمارت باغ گلدسته، تالار طویله، عمارت جهان نما، سردر باغ زرشک، سردر و باغ هزارجریب، میدان چهارحوض، حمام خسرو آقا از این دست بناها بودهاند.
تلاش در جهت احیا و بازآفرینی سایت ها و بناهاي تاریخی و تدوین تصویري کالبدي_فضایی در زمان حیات آن، با مراجعه به متون تاریخی و ادبی و همچنین مشاهدات محلی و آثار و نشانههاي تاریخی و انطباق آنها با عکسهاي تاریخی بهجا مانده محقق میشود. آنچه ضرورت این پژوهش را روشن میکند این است که تصویر آنچنان روشنی از باغ سعادتآباد،کاخ آیینهخانه و موقعیت قرارگیري آنها در شهر اصفهان وجود ندارد و جز اسم آنها چیزي در حافظهي شهر باقی نمانده است. هدف از این مطالعه اتکا به اسناد و تصاویر تاریخی و سفرنامهها و تلاش در جهت بازآفرینی باغ سعادتآباد و عناصر تشکیل دهنده آن و در نهایت خلق تصویري کالبدي_فضایی از باغ است که به تکمیل تصویر شهر اصفهان در دورهي گذشته و امروز، و اهمیت نقش آن در ساختار تاریخی شهر اصفهان کمک خواهد کرد.
از این رو نتایج بدست آمده میتواند ضمن کمک به تعیین محدوده و تعیین حریم ابنیهي از بین رفته، نشانههاي مستندي را براي انجام تحقیقات باستانشناسی بعد فراهم آورد. در کتاب گزارشهاي باستان شناسی، جلد سوم در مقالهاي به قلم دکتر هنرفر نحوهي دستیابی ایشان براي اولین بار به عکسها بهعنوان اسناد قابل دسترس از تاریخ گمشدهي برخی از بناهاي تخریب شدهي صفوي یاد می شود این عکسهاي احتمالاً متعلق به ارنست هولستر بوده است. از دیگر منابع تصویري می توان به عکسهاي آنتونی سوروگین و آلبومخانه کاخ گلستان و عکسهاي معروف ژوزف پاپارازیان اشاره کرد.
در این زمینه تلاش در جهتصرفاً نام بردن بناهاي ویران شده صفوي، میتوان مجله ارمغان شمارهي 9 و 10 چاپ 1299 اشاره کرد که فهرست ابنیهي تخریب شدهي صفوي را آورده است. تحقیقی در این راستا نیز با نام کاخهاي فراموش شده توسط نگارندهي اول در سال 80 در مجله معماري شهرسازي منتشر شده است.ارائهي تصویري روشن از باغ سعادتآباد علاوه بر تفحص در متون تاریخی و اسناد باقیمانده ، جهت شناخت اصول به کار رفته در طراحی و درك ابعاد پنهان آن، ملزم به توجه و تعمق در مفاهیم مکتب اصفهان در باغسازي صفوي میباشد. از همین رو بعد از بررسی عناصر تشکیل دهنده باغ سعادتآباد، با مروري بر مفاهیم مکتب اصفهان به تحلیل باغ و نهایتاً ارائهي تصویري از آن خواهیم رسید.
-1 بررسی محدوده سعادتآباد و عناصر سازنده آن در متون و تصویر تاریخی
در سال 1006 هجري قمري مطابق با 1598 میلادي شاهعباس اول پایتخت را از قزوین به اصفهان منتقل کرد از این رو طراحی شهر، باغات و بناهاي صفویه به او نسبت داده میشود. شاهعباس اول به معماري و شهرسازي بسیار علاقهمند است بهگونه اي که براي طراحی خیابان چهارباغ که عمود بر رودخانه بوده و چهار، باغ را تشکیل میدهد، خودشخصاً خط کش به دست گرفته است - کمپفر220،. - 1360در دورهي شاهعباس اول میدان کهنه از طریق بازار به میداننو یا نقشجهان مرتبط شد. این ارتباط از طریق چهارباغ ادامه مییابد، به سیوسه پل رسیده و در نهایت به باغ هزارجریب با هندسهي پلانی منظم راست گوشه منتهی میشود.
محور دیگري که اتصال بین شمال و جنوب رودخانه را محکمتر میکرده، اتصال بین باغات شاهی ازجمله سعادتآباد به دولتخانهي صفوي از طریق چهارباغ خواجو بوده است - تصویر شمارهي . - 1 پس از معدوم شدن بخش عظیمی از ابنیه تاریخی اصفهان در زمان ظلالسلطان مجموعه کاخهاي سعادتآباد هم از این قاعده حاکم مستثنی نماند. افرادي همچون مادام ژان دیولافوا1،ﭘﺎﺳﮑﺎلﮐُﺴﺖ و اوژن فلاندن2، شواله ژان ﺷﺎردن 3، انگلبرت ﮐﻤﭙﻔﺮ4، کورنیلیس ﻟﺒﺮون 5، ارنست ﻫﻮﻟﺴﺘﺮ 6، ژوزف پاپازیان7، آنتونی سوریوگین8،هانري رنه دالمانی 9، میرزا حسین خان تحویلدار 10 مؤلف کتاب جغرافیاي اصفهان و میرزا حسن خان جابري انصاري11 مؤلف کتابهایی همچون تاریخ اصفهان و ري از نزدیک شاهد این مجموعه سلطنتی در ادوار مختلف بودهاند ،و هرکدام توصیفی و یا تصاویري از دیدگاه خودشان ارائه دادهاند که در ادامه به مهمترین آنها اشاره میشود.
