بخشی از مقاله
چکیده:
با توجه به کاربری زراعی اراضی شیبدار و بهرهبرداری نامناسب از این اراضی که اغلب هرسال با شخم و شیار در جهت شیب همراه بوده و نیز تغییر مدلهای آب و هوایی و کمبود منابع آبی، افزایش خسارات ناشی از آفات و بیماریهای گیاهی و از طرفی سیاستهای مبتنی بر اقتصاد مقاومتی وزارت جهاد کشاورزی و تحقق اهداف آن مثل جلوگیری از فرسایش بیرویه خاک و مراتع و نابودی جنگل ها و در نهایت نیل به توسعه کشاورزی پایدار، توسعه باغات در اراضی شیبدار از طریق تغییر الگوی کشت و ایجاد پوشش دائمی گیاهی از اهمیت خاصی برخوردار بوده و با در نظر گرفتن پتانسیل بالقوه جنگلها و مراتع ارسباران و سازگاری فندق در این منطقه که به صورت خودرو در جنگل فندقلوی اهر به خوبی رشد میکند و از توسعه شاخ و برگ و میوه خوبی برخوردار است،
جایگزین نمودن این محصول در توسعه و احداث باغات جدید خصوصا در اراضی شیبدار منطقه و همچنین جایگزینی باغات فرسوده و قدیمی میتواند نقش بسزایی در حفظ تنوع ژنتیکی و جلوگیری از فرسایش جنگلها و ازبین رفتن این رقم قرار گیرد. با توجه به این که تعدادی از روستاهای منطقه ارسباران در ارتفاعات بالاتر از 1300 متر از سطح دریا قرار گرفتهاند، استفاده از ارقام فندق اصلاحشده و مقاوم به سرما مانند تومبول ترکیه میتواند در موفقیت کشت تاثیر بسزایی داشته باشد. از مهمترین مزایا و دلایل برای احداث باغات فندق در اراضی شیبدار و تغییر الگوی کشت میتوان به نیاز آبی کم این محصول در مقایسه با سایر ارقام موجود در منطقه، کاهش هزینه تولید، مقاومت بیشتر به سرما در مقایسه با ارقام گردو و هلو و سازگاری به کشت در اراضی شیبدار و کمبازده را نام برد.
کلمات کلیدی: اراضی شیبدار، ارسباران، توسعه باغات، فندق
مقدمه:
فندق درختچهای است که در کتب سنتی با نامهای »بندق«، »جلوز« آمده است. در ایران بهطور کلی »فندق« گفته میشود ولی در ارسباران و اردبیل نام محلی آن »فندخ« است. به هندی »فینداک« و به انگلیسی هازلناتتری1، فیلبرتتری2 و کابناتتری3 نامیده میشود - جلیلیمرندی و حکیمیرضایی، . - 1377 فندق بومی اروپا، آسیای صغیر و قفقاز است - ثابتی، - 1355؛ اما از سالیان دور در بیشتر نیمکره شمالی از ژاپن و چین تا ایران و ترکیه بهطور وحشی و خودرو میروید - شقاقیافضلی و دلقاناباذری، . - 1379
تاریخچه کشت آن به 5000 الی 8000 سال قبل از میلاد برمیگردد - وستوود، . - 1923 فندق بهعنوان یکی از محصولات باغی و خشکباری است که از نظر اقتصادی بسیار باارزش بوده و قابلیت رقابت با بسیاری از درختان باارزش دیگر را دارد. محصولی است که میتوان بهراحتی بهصورت دیم در مناطق مرطوب کشت کرد همچنین توسعه کشت این محصول در اراضی شیبدار باعث جلوگیری از بروز فرسایش خاک میشود. از همه قسمتهای درخت فندق اعم از میوه، برگ، گل، پوست، ساقه، تنه، ریشه، چوب وغیره در طب برای درمان بیماریها و داروسازی، صنایعغذایی و شکلاتسازی، رنگسازی و نقاشی، صنایعدستی، مصرف سوخت و غیره استفاده مینمایند.
از نظر ارزش غذایی مغز میوه حاوی %20 پروتئین و %50 چربی که در برخی از ارقام به %65 نیز میرسد و از نظر ترکیبات معدنی و پتاسیم بسیار غنی است - مرندی و حکیمی رضایی، . - 1377 فندق تنها میوهای است که بیست اسیدآمینه ضروری بدن را دارا میباشد و علاوه بر آن، به علت داشتن فسفر زیاد باعث تقویت مغز میشود. فندق برای کاهش فشار خون، تقویت بدن در دوره نقاهت و برای تقویت رودهها و معده مفید میباشد. یک منبع غنی از انرژی و حاوی 40-60 درصد لیپید میباشد و بهخاطر داشتن مقدار بالای روغن، اسیدهای چرب ضروری، استرولها، آنتیاکسیدانها و مواد معدنی دارای ارزش تغذیهای بالایی میباشد - کریوس4 و همکاران، . - 2005
فندق به علت برخورداری از ویتامین E، اسدفولیک و سلنیوم در تأمین سلامت و سیستم ایمنی بدن نقش مهمی را ایفا میکنند - شهرام مقصودی، . - 1389 ویتامین E موجود در فندق به خاطر نقش آنتیاکسیدانی، دهنده اتم هیدروژن به رادیکالهای آزاد است و قادر به جذب رادیکالهای آزاد در بدن میباشد و درنتیجه در جلوگیری از بیماریهایی مثل سرطان، دیابت و تصلب شرایین موثرمیباشد - تامپسون5، 1994؛ هوفمن6 و همکاران، . - 1998 در این خصوص یکی از اساسی ترین مشکلات کشاورزان منطقه که در واقع جزء اصلی ترین دغدغههای سیاستگذاران وزارت نیز می باشد سیاست تغییر الگوی کشت با توجه به مشکلات موجود میباشد.و در همین راستا در بخش باغبانی که باتوجه به تغییر مدلهای آبوهوایی وکمبود منابع آبی و همچنین مشکلات عدیدهای مثل عدم بازارپسندی ارقام باغی موجود، افزایش آفات و بیماریها و... موجب گردیده تا اهمیت بحث تغییر الگوی کشت بیشتر خودنمایی کند.
حال باتوجه به مسائل مطرح شده و مشکلات و پتانسیلهای موجود در منطقه و همچنین در جهت کاهش استفاده از منابع آبی و جلوگیری از فرسایش مراتع موجود، براحتی می توان در اقلیمهای مساعد ارسباران مثل روستاهای اندابقدیم و جدید، بهل، کوسالار، عنبرلو و ... از ارقام مختلف و بازارپسند فندق که سازگار با شرایط آبوهوایی منطقه میباشد و برخی ارقام آن بصورت مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان آذربایجان شرقی خودرو و وحشی در منطقه به سهولت رشد و نمو میکند استفاده نمود. لازم به ذکر میباشد که در مناطق مذکور فندق بصورت جنگلی و خودرو موجود میباشد و با کمی کار اصلاحی و بیوتکنولوژی و استفاده از ارقام مناسب میتوان آنرا جایگزین گونههای موجود نمود. از مهمترین مزایای کشت فندق میتوان به نیاز آبی کم در مقایسه با سایر ارقام موجود منطقه، سازگاری با اقلیم منطقه و درصورت استفاده از ارقام اصلاح شده سود اقتصادی آن نام برد.
یافته ها و بحث:
نام علمی فندق کوریلوسآولانا از خانواده بتولاسه و از جنس کوریلوس متعلق به راسته فاگالیس می باشد. یکی از معروفترین جنسهای فندق جنس کوریلوس میباشد. که شامل 25 گونه میباشد. که از این تعداد فقط 9 گونه از اهمیت اقتصادی برخوردار است. فندق در اقلیمهای مرطوب با زمستانهای ملایم و تابستانهای خنک بهترین رشد را دارا میباشد.و برای بالابودن کیفیت میوهها به تابستانهای خنک و طولانی نیازمند است. چوب فندق کاملا در برابر سرما پایدار است. جوانه های رویشی فندق سرمای زمستانه را تا منفی21 درجه سانتیگراد تحمل میکند. ولی باتوجه به اینکه گلهای نر فندق در اواخر بهار و اوایل تابستان باز می شوند.
در زمستان به دمای کمتر از منفی 10 درجه سانتی گراد حساس می باشد. نیاز سرمائی جوانه های برگ فندق 800-1700 ساعت زیر هفت درجه سانتیگراد میباشد. و نیاز سرمائی جوانههای گل بسیار کمتر از مقادیر فوق می باشد. میوهها وقتی میرسد که از پوسته سبز خود جدا میشود. تکثیر درختچه فندق به صورت تجاری بروش خوابانیدن صورت میگیرد. زمان گلانگیزی یا تمایز فندق در گلهای ماده اواسط تیر و شهریور ماه و گل های نر در اواسط اردیبهشت تا اواسط خردادماه سال قبل میباشد . و زمان رسیدن میوه در اواخر شهریور تا اواخر مهرماه میباشد که بعد از جمعآوری محصول دوباره باید مقداری از رطوبت میوه گرفته شود تا قابلیت نگهداری و انبارداری آن بالاتر شود.
گلهای فندق خودسترون میباشد و برای انجام تلقیح برای هر 14 درختچه یک درختچه پلینایزر - گرده زا - لازم میباشد. گرده افشانی آن بصورت آنموفیل - باددوست - میباشد. یکی از معضلات فندق پوک بودن مغز میوه میباشد که این حالت ممکن است از عدم تلقیح یا سقط جنین در مراحل مختلف نمو حاصل شود. نامتعادل بودن تغذیه و تنشهای رطوبتی خاک تا اندازهای این حالت را تشدید میکند. در هرس فندق با توجه به اینکه گلهای ماده همانند هلو بروی شاخه های سال قبل ایجاد میشود.
جهت بدست آوردن محصول بهتر و بیشتر لازم است مقداری عملیات هرس روی این شاخهها صورت بگیرد تا سالانه شاخهها بطور متوسط 15-20 سانتی متر رشد داشته باشند. در کل به جهت داشتن میوههای یکدست و با کیفیت مناسب لازم است هرس کلی فندق مثل درخت بادام هر 3-4 سال یکبار صورت پذیرد. معمولا درختچه فندق به خاک های کم بازده و فقیر سازگار میباشد ولی درخاک های شنی رسی با مواد آلی نسبتا زیاد و زهکش مناسب بهتر رشد میکند و عملکرد حداکثری را در این شرایط نشان میدهد.
