بخشی از مقاله
چکیده
منطقه حفاظت شده محدودهای از منابع طبیعی چون جنگل، مرتع، و غیره است که به جهت ضرورت حفظ و تکثیر جانوران و رستنیهایش تحت حفاظت قرار دارد و در آن قطع اشجار و تخریب و شکار بدون مجوز ممنوع میباشد. یک پارک ملی برای تحقیق، آموزش و پرورش، نیازهای فرهنگی،گردشگری و تفریح مورد استفاده قرارمی گیرد. زون بندی کوششی است هدفمند که به منظور تشخیص و تفکیک زون ها، براساس معیارهای حفاظت از منابع - فیزیکی وزیستی - و انجام توسعه متناسب با آن انجام می شود که در پایان منجر به تدوین برنامه فعالیت های هر زون می گردد. ناحیه بندی یا زون بندی از بخش های اصلی مبانی طرح ریزی است. زون بندی در مدیریت پارک ها و مناطق حفاظت شده راهکاری است که از طریق آن تعارضات مناطق حفاظت شده کاهش یافته و فرصت لازم برای اتخاذ تدابیر مورد نیاز فراهم می شود. بدون زون بندی دستیابی به اهداف حفاظتی، آموزشی، پژوهشی و تفرجی امکان پذیر نیست. امروزه تعداد زون ها برای استفاده های گوناگون تا هفت زون ارتقا پیدا کرده است. بدون توجه به عناوین هر زون که در کشور های مختلف متفاوت است . هدف های زون ها تفاوت چندانی با یکدیگر ندارند. در این مقاله سعی شده است با استفاده از منابع مطالعاتی داخلی و خارجی معتبر اهمیت مناطق حفاظت شده و لزوم زون بندی آنها مورد بررسی قرار گیرد. مطالعه حاضر نشان میدهد که برای مدیریت پایدار مناطق حفاظت شده نیاز به زون بندی مناسب احساس می گردد. به کمک یک سیستم زون بندی مناسب می توان از آسیب هر چه بیشتر به مناطق تحت حفاظت جلوگیری به عمل آورد.
کلمات کلیدی: مناطق حفاظت شده، پارک ملی، زون بندی، اهداف، مدیریت پایدار
.1مقدمه
طبق تعریف منطقه حفاظت شده محدودهای از منابع طبیعی چون جنگل، مرتع، و غیره است که به جهت ضرورت حفظ و تکثیر جانوران و رستنیهایش تحت حفاظت قرار دارد و در آن قطع اشجار و تخریب و شکار بدون مجوز ممنوع میباشد.>6@ یکی از اقدامات مهم در مناطق حفاظت شده زون بندی می باشد. زون بندی کوششی است هدفمند که به منظور تشخیص و تفکیک زون ها، براساس معیارهای حفاظت از منابع - فیزیکی و زیستی - و انجام توسعه متناسب با آن انجام می شود که در پایان منجر به تدوین برنامه فعالیت های هر زون می گردد.>2@ ناحیه بندی یا زون بندی از بخش های اصلی مبانی طرح ریزی است. همچنین زون بندی جزئی از مرحله برنامه توسعه در فرایند طرح ریزی است. استفاده چند جانبه از پارک ها و مناطق و رفع هر گونه تعارض عمده بین آن ها روی زون بندی قرار دارد.
بدون زون بندی دستیابی به اهداف حفاظتی، آموزشی، پژوهشی و تفرجی امکان پذیر نیست.>4@ زون بندی در مدیریت پارک ها و مناطق حفاظت شده راهکاری است که از طریق آن تعارضات مناطق حفاظت شده کاهش یافته و فرصت لازم برای اتخاذ تدابیر مورد نیاز فراهم می شود.>8@ مدیریت مناطق حفاظت شده بر اساس پتانسیل منابع طبیعی یا اکوسیستم ها، سطح تعامل با مردم محلی و اهمیت منطقه اعمال میشود تعیین زون ها نیز نیازمند در نظرگرفتن مواردی از این قبیل است که چه نوع زون هایی مورد نیاز است، مساحت هرمنطقه و محل مورد نظر است .>20@
.2مواد وروش ها
تحقیق حاضر با استناد به مقالات ومجلات علمی تخصصی دارای نمایه بین المللی تهیه شده است.
.3 نتایج و بحث
در ایران نخستین زون بندی پارک ها و مناطق بر اساس معیارهای متداول جهانی در سال 1355 ارائه شده است.[5] در این زون بندی که اختصاصا برای پارک ها در نظر گرفته شده است چهار زون مشخص دیده می شود. یک زون با طبیعت کاملا حفظ شده به وسیله یک زون قرق با قابلیت دسترسی تحت کنترل احاطه شده و سپس به ترتیب به زون استفاده پراکنده و زون استفاده متراکم می رسد. اثرات فعالیت های انسان و میزان دگرگونی طبیعت از زون اول به زون چهارم به صورت خطی افزایش می یابد. امروزه تعداد زون ها برای استفاده های گوناگون تا هفت زون ارتقا پیدا کرده است. بدون توجه به عناوین هر زون که در کشور های مختلف متفاوت است هدف های زون ها تفاوت چندانی با یکدیگر ندارند. در زون بندی پارک ملی خجیر و سرخه حصار هفت زون مد نظر قرار گرفته است.>7@
زون بندی هفت گانه در پارک ها و مناطق در کشورهای آمریکای لاتین و زون پیشنهادی فائو برای کشورهای در حال توسعه جز در عناوین تفاوتی با یکدیگر ندارند.[3,4] امروزه زون بندی فائو بیشتر متداول است و با شرایط کشور ما نیز هم خوانی بیشتری دارد. زون بندی پیشنهادی در الگوی پارک ملی خجیر و سرخه حصار به علت تشابه نام زون دوم باعنوان یکی از مناطق چهار گانه - منطقه حفاظت شده - بی دلیل ابهاماتی را به وجود می آورد، از این رو با توجه به تطابق محتوای زون های آن با زون های هفت گانه پیشنهادی فائو یا موزلی بهتر است اصلاح شود، زیرا درک مضمون و اهداف زون ها در این زون بندی ها برای همگان آسان تر و دور از هرگونه استنباط نادرستی است. مک کینون یک زون بندی سه گا نه را برای اندونزی پیشنهاد کرده است که از یک هسته مرکزی با دو زون پیرامونی تشکیل یافته است. زون بندی ذخیره گاه های زیست کره نیز از همین اصول پیروی می کند. باتیس، فون دراسته و یونسکو چهار زون مشخص را در هر منطقه تحت مدیریت ساحلی اعم از خشکی و یا آبی مشخص کرده اندکه به ترتیب عبارتند از: زون طبیعی یا هسته مرکزی، زون تغییر یافته یا ضربه گیر پیرامونی، زون احیا و ترمیم ، زون فرهنگی تثبیت شده.[6]
مهم ترین اهدافی که از زون ها به دست می آید: -1 محافظت کردن از نواحی بحرانی یا نماینده زیستگاه ها، اکوسیستم ها و فرایندهای اکولوژیکی است -2 ممانعت از فعالیت های انسانی-3 حفاظت ازطبیعت یاکیفیت فرهنگی درحالی که به طیفی از فعالیت های انسان اجازه استفاده می دهد -4 جداسازی مناطق آسیب دیده برای احیا و ترمیم شدن آنها. زون بندی همچنین ممکن است به صورت یک برنامه موقت برحسب روز، ماه، یا سال، برای مواردی چون رویداد های فرهنگی، تغییرات فصلی یا تغییرات سببی - به عنوان مثال فصل پرورش - یا دیگر موارد انجام پذیرد. مدیریت زون بندی باید ساده باشد نه پیچیده، تا کنترل بر مناطقی که به صورت وسیع مورد استفاده اند راحت تر انجام شود.[22]
اگر برای منطقه ای زون بندی صورت گرفت ولی دستیابی به اهداف امکان پذیر نشد روشهایی برای دستیابی به زون بندی مناسب موجود است که برخی از موارد آن به شرح زیر می باشد: در برنامه های مدیریت مناطق حفاظت شده ممکن است زون هایی شناسایی شوند که در مناطق جغرافیایی مختلف هستند اما در آن ها مدیریت مشابهی و در یک سطح برای استفاده های مجاز از آن اعمال شود. با سازمان دهی اطلاعات زون بندی به طورکلی برای بلند مدت تاسیس می شود و پرچمدار مدیریت در راه توسعه است. برای انتخاب زون ها ، زون هایی شناسایی می شوندکه استراتژی های مختلفی دارند و برای والاترین اهداف مدیریت استفاده می شوند. برای رسیدن به آینده مطلوب از منطقه حفاظت شده در درون هر منطقه، روش مدیریتی باید منطقی و یکنواخت باشد، اما ممکن است در نوع و یا شدت متفاوت از زون هایی باشد که به منظور انجام دادن اهداف چندگانه ترتیب داده شده اند باشد.[28]
زون بندی می تواند برای اهداف مدیریت چند گانه استفاده شود لذا برای شناسایی و ارزیابی راههایی که ما را به این اهداف می رسانند ابتدا باید به یکسری سوالات پاسخ داده شود: الف - از چه راه هایی باید به اهداف دست پیدا کرد؟ ب - چه گزینه های ممکنی وجود دارد؟ ج - چه ترکیبی از گزینه های متناسب با هم به شکل برنامه های منسجم قابل ارائه هستند؟ درپاسخ به چنین سوالاتی مدیر باید: الف - به طور مداوم بررسی کند تا هر گزینه ای که برای دستیابی به اهداف اصلی در نظر گرفته شده بود از قلم نیافتد. ب - کنترل پیشروی کار با بررسی گزینه ها و برنامه ریزی و مدیریت برای اجرا گذاشتن راه حل مناسب. ج - آگاهی از محدودیت ها و ارزیابی هر گزینه برای این که ببیند آیا آن ها واقع بینانه هستند. د - اضافه کردن گزینه ها به مرحله ای که آن ها را به صورت فضایی بیان کنیم و مدیریت پیامد هایی که در پی می آیند. - هرچندکه این کار بی فایده است چرا که برنامه ریزی قبلا انجام شده است - . سپس به این سوالات پاسخ داده شود که کدام گزینه نشان دهنده بهترین ارزش پولی است؟ ، بهترین مجموعه از گزینه ها چیست؟
و کدام گزینه با معیارهای از پیش تعیین شده مطابقت دارد؟ درپاسخ به چنین سوالاتی مدیر ممکن است این موارد را درنظر بگیرد، الف - کدام موارد بهترین هستند؟ ب - آیا جایگزین جواب خواهد داد؟ ج - آیا هریک از برنامه ها از لحاظ هزینه امکان پذیر است؟ د - آیا گزینه ها مورد قبول سیاستمداران و عموم مردم خواهند بود؟ و - از این برنامه چه گروه هایی سود می برند و چه گروه هایی متضرر می شوند؟ برای تحقق هر هدف مدیریت شناسایی اقدامات دقیق و انتخاب مناسب ترین راه ضروری است. از بررسی این موارد باید این امکان فراهم شود تا بهترین گزینه را برای فعالیت خود در نظر بگیریم.[9] یکی از راهکار ها برای رسیدن به زون بندی مناسب توسط IUCN ارائه شده است اگرچه ممکن است ترکیبی ازانواع مختلف زون ها شناسایی و استفاده شوند، اما برای طبقات اول تا چهارم که شامل ذخیره گاه زیست کره، پارک های ملی، پناهگاه حیات وحش و آثار طبیعی ملی هستند، IUCN تاکید بیشتر را بر چهار نوع زون قرار داده است:
زون با ارزش ویژه و یا منحصربه فرد این زون باید دارای ارزش های برجسته، خاص و یا منحصر به فرد باشد، به عنوان مثال مکان های تاریخی، مناطق مهم طبیعی مانند تالابها، باتلاقها، مصب رودخانه ها یا دریایی کلیدی آن قسمت از مناطق حفاظت شده که ساکنان بومی سکونت دارند به عنوان واحد های انسان شناسی یا مکان های فرهنگی منحصربه فرد مهم هستند، این ها نیز باید به وسیله زون بندی حفاظت شوند و به عنوان ارزش های ویژه یا منحصر به فرد محدود به رسمیت شناخته شوند تا مانع ورود های نا خواسته به آن شوند.
