بخشی از مقاله
چکیده :
اکثر اقوام دارای افسانه های حماسی بوده اند . از آن جمله حماسه های بختیاری است که مورخان سوابق مربوط به آن را به جنگ غزنویان با هندیان و جنگ قند هار در زمان نادرشاه افشار رسانده اند . البته این رشادتها تا زمان محمد رضا شاه پهلوی برای حفظ استقلال و دفاع از آزادی و ...، ادامه داشته و در تاریخ ثبت شده است حماسه هایی که در قوم بختیاری سروده شده از نوع حماسه های پهلوانی است ، قهرمانان عموما در نبرد با حاکمان ظالم و خوانین با فریب و نیرنگ به قتل رسیده اند چهارحماسه معروف آعلی دادخدر ، ابولقاسم خان ضرغام ،ابولقاسم خان بختیار و علی مردان خان از جمله بزرگترین و معروفترین حماسه های موجود در میان این قوم به شمار می آید . سرایندگان این نوع از اشعار به دلیل فضای حاکم بر زمان گمنام و نا شناس بوده اند . این گونه حماسه ها قوم نشات گرفته از شاهنامه و داستانهای حماسی شاهنامه فردوسی می باشد که خود گواه عشق و علاقه وافر مردم به شاهنامه و تاثیر پذیری آنان از این اثر گران سنگ قوم بختیاری می باشد
واژگان کلیدی : حماسه ، آعلی دادخدر ، ابولقاسم خان ضرغام ، ابولقاسم خان بختیار ، علی مردان خان ، شاهنامه و شاهنامه خوانی ، ایل بختیاری
مقدمه :
حماسه ، نوعی از اشعار وصفی است که مبتنی بر توصیف اعمال پهلوانی و مردانگی ها وافتخارات و بزرگی های قومی یا فردی باشد . به نحوی که شامل مظاهر مختلف زندگی آنان گردد .موضوع سخن در اینجا یک امرجلیل ومهمی است که سراسر افراد ملتی در اعصار مختلف در آن دخیل وذی نفع می باشند و مانند مشکلات و حوائج مهم ملی از قبیل مسله تشکیل ملیت و تحصیل استقلال و دفاع از دشمنان اصلی و امثال اینها چنانکه در شاهنامه و حماسه های ملی جهان ملاحظه می شود، و با شکل فلسفی - مانند مسله خیروشر در قطعاتی از اوستا منظومه های » بهشت گمشده « و » بهشت مردود « میلتون - که جهانیان همگی ، آنرا ارج و بهایی نهند.
در شعر حماسی دسته یی از اعمال پهلوانی خواه از یک ملت باشد و خواه از یک فرد به صورت داستان و یا داستانهایی در می آید که ترتیب و نظم از همه جای آن آشکار است . از نقطه و یا نقاطی آغاز می شود و به نقطه و یا نقاطی پایان می پذیرد ، ناقص و ابتر نیست و خواننده می تواند با خواندن آن داستان از مقدماتی آغاز کند و به نتایجی دست یابد . - صفا ، 1374 ،ص 24 و . - 25بنا بر عقیده دکتر صفا در کتاب حماسه سرایی در ایران منظومه های حماسی را به دو نوع می توان قسمت کرد :B1 منظومه های حماسی طبیعی و ملی : که عبارت است از نتایج افکار ، قرایح،علائق و عواطف یک ملت که در طی قرون و اعصار تنها برای بیان وجوه عظمت و نبوغ قوم بوجود آمده و مشحون است به ذکر جنگها وپهلوانیها و جان فشانیها و فداکاریها و در عین حال مملوست از آثار تمدن مظا هر روح و فکر مردم یک کشور در قرون معینی از ادوار حیاتی ایشان که معمولا از آنها به دوره های پهلوانی تعبیر می کنیم .
B2 منظومه های حماسی مصنوع : در این منظومه ها سره و کار شاعر با داستانهای پهلوانی مدون و معینی نیست بلکه خود به ابداع و ابتکار می پردازد و داستانی را از پیش خود بوجود می آورد. در اینگونه داستانها شاعران آزاد و مختارند با رعایت قوانینی که برای شعر حماسی در میان است ، هر گونه بخواهند موضوع داستان خویش را ابداع کنند و تخیل خود را در آن دخیل سازند . - صفا ، 1374 ، ص 26 و . - 27اکثر اقوام دارای افسانه های حماسی بوده اند ، که برخی از آنها توسط شاعران به نظم کشیده شده است . از آن جمله حماسه های بختیاری است که مورخان ، سوابق مربوط به این موضوع را به جنگ غزنویان با هند و شجاعت بختیاری ها در مبارزه با هندیان رسانده اند . ولی آنچه درست تر به نظر می رسد و دارای سوابق تاریخی است ، مربوط به شجاعت های این قوم در جنگ قندهار و مربوط به دوران نادرشاه افشار است .
البته بعد ها در جنگ با نادرشاه افشار و دیگر پادشاهان تا جنگ های فردی و قومی با محمد رضاشاه ، رشادت ها و شجاعت های این قوم و قهرمانان آنها بر سرزبانها بوده و در تاریخ ثبت و ضبط شده است .حماسه های این قوم باعث سرودن اشعار حماسی رزمی توسط شاعران این قوم شده است . بخشی از اشعار حماسی این قوم به علت جوخفقان حاکم بر زمان از بین رفته و برخی دیگر سراینده مشخص ندارند . پهلوانان این حماسه ها در قیام های محلی پیشتاز بوده و اکثر آنها به واسطه ستیز با حاکمان و صاحبان قدرت به طرز فجیعی شکنجه و به قتل رسیده اند ، لذا سمبل مقاومت و شجاعت شده . و در وصف آنها اشعاری سروده شده است از اشعار حماسی می توان به حماسه - - آعلی دادخدا - - حماسه » ابولقاسم خان ضرغام « و حماسه » علی مردان خان « اشاره کرده - آسمند ، 1380 ، ص . - 89
حماسه هایی که در میان قوم بختیاری زبانزد خاص و عام است از نوع » حماسه پهلوانی « است که جنبه اساطیری ندارند ؛ بلکه حماسه هایی واقعی است که از دل تاریخ بر خاسته اند.همانطور که در مقدمه هم اشاره شده معمولا در میان اقوام و قبایل که زندگی حماسی و جنگ و صلح وجود داشته . حماسه های پهلوانی هم موجود است . در میان قوم بختیاری به خاطر نوع زندگی ایلیاتی و کوچ نشین که داشته اند و همچنین روح سلحشوری و جنگاوری و شرکت در جنگ های مختلف از گذشته های دور که بنابر روایاتی جنگ با هندیان در زمان محمود غزنوی ، جنگ با نادرشاه افشار و همچنین جنگ با افغان ها حماسه های پهلوانی بسیاری وجود دارد .
معمولا همه حماسه های بختیاری به صورت منظوم و به شعر است هر چند به علت وجود فضای حاکم آن روزگار بر مردم شاعر گمنام و ناشناس است اما تاثیر و ماندگاری این اشعار حماسی به اندازه ای است که افرادی هم که بی سواد و یا کم سواد بوده اند بسیاری از ابیات این اشعار را در ذهن و دل خود حک کرده اند .قهرمانان حماسه های بختیاری عموما در نبرد با حکومت ها و خوانین به قتل رسیده اند و عموما با فریب و نیرنگ صاحبان قدرت به دام افتاده اند . بیشتر آنها با یک ضد قهرمان روبرو بوده و پس از مواجهه با دشمن رشادت های زیادی از خود نشان داده اند . - آسمند ، 1380 ، ص. - 92
حماسه های مشهور و مهم ایل بختیاری :
در بختیاری حماسه با آعلیدادخدر سرخ زاده شده و با علی مردان خان چهار لنگ خون در اندامش جاری گشت و با ابولقاسم خان ضرغام السلطنه شیر بدهانش رسید و با ابولقاسم خان بختیاری پرورش یافت و سطبرو تنومند گردید . بدیهی است که برای ایل سرافراز بختیاری با سابقه طولانی تاریخی که حداقل به شش هزار سال می رسد طبیعی است که حماسه های بسیار ی داشته که تدوین نگردیده و به دل تارخ سپرده نشده که ما امروز بر روی آن داروی نمائیم ولی آنچه که در دست ماست حماسه هایی است که به زمان تاریخ ما نزدیک است و چندان به ژرفای تاریخ نرفته است - خسروی ، 1375 ، ص. - 189
B1 حماسه آ علی دادخدر سرخ
سردار ظفر بختیاری در کتاب خاطرات خود در خصوص این مرد بزرگ چنین نگاشته است - آقا علی دادخدر سرخ بود پسرآقا محمد علی پسر شعبان،آقا شهباز برادرش در منار کشته شد . آقا علی داد پسر نداشت یعنی در جوانی کشته شد وی مردی بود خوش آواز ، خوش محاوره ، خوش سیما ، میانه بالا ، مو و ریش و سبیلش زرد بود وی تیر اندازی بی مانند و شناگری بی همتا و دلیر بی باک و پسندیده ، خوی بود. - بختیاری ، 1362 ، ص. - 55وی از قهرمانان شجاعی است که به وسیله حسین قلی خان ایلخانی در سال 1266 در قلعه لوط به طرز فجیعی به قتل رسید آعلی داد به واسطه شجاعت و دلاوری بی مانندی که از خودنشان داد باعث ترس و واهمه حسین قلی خان ایلخانی و خانواده وی شده بود و به دلیل سخن چینی حاسدان که از نزدیکان وی بودند زمینه کشته شدن وی فراهم شد .ما برای بیان مظلومیت آقا علی داداشعاری که مردم برای مظلومیت وی چند بیت از این حماسه را برای بیان را برای درک تاثیر و نفوذ این حماسه در میان مردم پر احساس ایل بختیاری به عنوان نمونه بیان می کنیم .
بردنم به مهمونی وسِن به جونم آایمو زپشت سرزی منه شونم
مرا به مهمانی دعوت کردند و به جانم افتادند و آقا امام قلی از پشت سر خنجر را در شانه ام فروبرد.
آایمو مونه مکش تاتهِ زاتم میخ چشم دشمنون سوار نیاتم
آقا امام قلی مرا مکش که من عموزاده تو هستم ، من مانند میخی در چشم دشمنان تو و سوار جلودار تو هستم . دلنواز چندی خوری زکف و خینم دشمنون شادی کنن به اسب وزینم دلنواز خواهرم تا کی می خواهی برای من خون گریه کنی دشمنان به اسب بدون زین و سوار من شادی می کنند. گویم لاشم بنین ور منه تنگی بل بگوشم بخوره بنگ تفنگیبرادران من جسدم را در میان دره تنگی بگذارید تا شاید صدای شلیک تفنگی به گوشم برسد .آقا علی دار که در جنگهای متعدد رشادتها و دلاوریهای بی مانند از خود نشان داده و با رها در رکاب ایلخانی تا پای جان با دشمنانش نبرد کرده بود در یک میهمانی بر خلاف سیره اخلاقی ایل بختیاری با فرزندان خود کار او و دوتن از نزدیکانش را یکسره می کنند و او را به طرز وحشتناکی می کشند .
B2 حماسه علی مردان خان بختیاری
دومین حماسه ساز ایل بختیاری علی مردان خان چهار لنگ که از تبار آرش ها بود برای احقاق حقوق ایل خود بر خاست و در میان ستیز های اهریمنی و اهورائی که همواره در جوامع عقب مانده بوجود می آید گرفتار آمد ... از ویژگی های این بزرگ زاده و پایه های حماسه سازی او میتوان گفت از چند مایه نشات گرفته. او در زندگی خصوصی جوانمردی بی نظیر و بخشنده ای بی رقیب بود همه جا خود را به خاطر همتبارانش به خطر می افکند ... از سوی دیگر مادرش سردار مریم که دختر ایلخانی حسین قلی خان بود زنی بود خوی از نادره های روزگار که دارای ویژگی های مردان دوران خود بود، بی بی مریم که در اثر رشادت ها و خونی انسانیت والایش به اولقب سردار مریم داده بودند ، در تمام طول مبارزات مشروطه خواهان ما من و پایگاهی بود برای پناه دادن به مبارزان مشروطه که از بیم استبداد به بختیاری گریختند و این زن نامدار آنان را در زیر چترایمن خود پناه داد .
مانند میرزاده عشقی، عارف قزوینی ، ملک الشعراء بهار ، وحید دستگردی و دیگر سرداران سخن ایران که هر کدام به نوبه خود از تهور و بی باکی این زن بختیاری در شعر خود به ستایش بر خاستند ، این ویژگی ها در روحیه علی مردان خان که جایگاه خود را در میان جامعه عشایری بازیافت موجب ایجاد این حماسه بزرگ گردید. - خسروی ، 1375 ،ص. - 191علی مردان خان در سال 1308 با دولت موقت به مبارزه بر خاست ولی با وساطت صمصام السلطنه ، جعفر قلی خان سردار اسعد و امیر مفخم جنبش اوفروکش کرد . وی را با وعده و وعید دادن تا مین به تهران بردند و سر انجام در سحرگاه یکی از روزهای سال 1313 به جوخه اعدام سپردند در مورد این مطلب بزرگ علوی چنین نگاشته : زیباترین مرگی که در کتابها خوانده ام مرگ علی مردان خان بختیاری بوده ، پگاه برخاست و سر و صورت را صفا داد بهترین لباس خود را بر تن کرد و کلاه خسروی بر سر نهاد و بدون اینکه بگذارد چشمش را بندند مانند سردار پیکارگری بسوی جایگاه ، اعدامرفت - خسروی ، 1375 ، ص191 ،. - 192به چند بیت از این حماسه بزرگ توجه می کنیم :
کُجه تیر کُجه سپاه کُجه فراشم ره بدین دام و ددم بیان سر لاشم
تیر کجاست ، سپاه کجاست ، خدمتگزارانم کجا هستند. اجازه بدهید تا مادرو خواهرم بر سر جنازه ام بیایند.
