بخشی از مقاله
چکیده
ماهیت دولت در ایران، یکی از مشاجره برانگیزترین مسائل در بین پژوهشگران علوم سیاسی بودهاست. برخلاف دولتهای جدیدی که در عصر پسااستعمار به وجود آمدهاند، دولت در ایران دارای قدمت زیادی است؛ به گونهای که از آن به عنوان نخستین دولت تاریخ یاد میشود. پس از پایان جنگ جهانی دوم و طرح مکاتب متعارض توسعه مانند مکتب نوسازی و مارکسیستی، ماهیت دولت در ایران مورد تامل نظری قرار گرفت؛ بخش عمده این نظریات ناظر بر ماهیت مارکسیستی بویژه تفسیر استالینیستی از صورت بندیهای پنجگانه اقتصادی - اجتماعی تاریخ بشر از دولت در ایران بود. بخش دیگری از نظریات دولت، در نقد و نقض نظریات مذکور بود.
ماهیت دولت در ایران مساله اصلی این مقاله است و در پاسخ به سؤال چیستی ماهیت دولت در ایران پیشاپهلوی، این فرضیه صورتبندی شدهاست: با توجه به ریشه های اقلیمی و زیست بوم ایران و غلبه ایلات، میتوان صورتبندی » دولت- ایل« را برای ایران پیشاپهلوی بویژه از سلجوقیان تا پایان قاجار پیشنهاد کرد. دولت - ایل که ناشی از ویژگیهای هویتی، سازمانی و نظامی ساختار ایلی بود، هم بر شکلگیری دولت توسط ایلات برتر اطلاق دارد و هم ایلاتی را شامل می شود که بدون آنکه حکومت تشکیل دادهباشند، به مثابه شبه دولتهایی در قلمرو خود حکومت میکردند. این فرضیه با رهیافت جامعه شناسی تاریخی و تحلیل ماهیت دولتهای حاکم از صفویه تا پایان قاجار با روش توصیفی تحلیلی پردازش شدهاست.
واژگان کلیدی: دولت- ایل، ایران، قاجار، صفویه، کوچ نشینی، خشونت مشروع
مقدمه
تعاریف مختلفی از سیاست وجود دارد که یکی از معروفترین آنها، علم مطالعه قدرت است. قدرت در سطوح مختلف اعمال می شود. با این وصف، »دولت« مهمترین کانون تجلی قدرت است. ماکس وبر 99 سال پیش در سخنرانی معروف خود ذیل عنوان »سیاست به مثابه حرفه« گفتهبود، سیاست به معنی تلاش برای سهیم شدن در قدرت یا تاثیرگذاری بر توزیع قدرت در میان دولتها یا در گروههای درون دولتهاست. به نظر وی سیاست به مفهوم رهبری جامعه سیاسی، همان دولت است. - وبر، - 92 :1382 یک قرن پس از این جملات و به رغم فناوریهای جدید مرزگشا و مرز افزا، دولتها نه تنها از بین نرفتهاند، بلکه متحول شده و در سطوح امور روزمره زندگی انسانها رخنه کردهاند.
به تعبیر یکی از نویسندگان:» زندگی ما در درون چارچوب دولت آغاز و پایان می یابد. - «وینسنت، :1371 - 17 دولتها نه تنها امروزه، بلکه در طول تاریخ تحت عناوین مختلف، مهمترین نهاد سیاسی در زندگی بشر بودهاند. درباره این نهاد سیاسی که انسانها در چارچوب آن، زندگی کردهاند، اختلاف نظری نیست اما در باره نحوه شکل-گیری؛ ماهیت و شیوههای آن در بین پژوهشگران اختلافات زیادی وجود دارد. دولت مفهومی جدالبرانگیز، دالی واحد با مدلولهای متنوع و متکثر و پدیدهای مناقشه برانگیز با مشکلات عدیدهای در معنا، مفهوم و کاربرد است. در حالیکه برخی دولت را پدیدهای متاخر میدانند که سابقه آن به قرن شانزدهم باز میگردد - وینسنت، - 27 :1371
برخی دیگر با احتساب هستیهای سیاسی پیشامدرن که نخستین مصادیق زور سازمان یافته در آنها اعمال شده، دولت را نوع خاصی از حکومت میدانند. در این تعبیر هر نظم اجتماعی پایداری نیازمند دولت است و زندگی اجتماعی با » حکومت« آغاز شده که عمری به درازای زندگی اجتماعی دارد. - گل محمدی، 151 :1392و - 114درباره وجوه گوناگون دولت در کشورهای نوتاسیس و پسااستعماری، مشاجره زیادی وجود ندارد. اما درباره تمدنهای کهنی چون ایران که جزو دولتهای تاریخی محسوب میشود، مناقشه نظری، فراوان است. در بخش عمده-ای از قرن بیستم که مکتب مارکسیسم مدعی تبیین واقعی تاریخ بشر بود، بسیاری از پژوهشگران مارکسیست و بویژه استالینیستها، بر تطبیق مراحل پنجگانه تاریخ بر ایران و به تبع ماهیت دولت آن تاکید میکردند.
در این رابطه برخی مانند احسان طبری نیز با جرح و تعدیل کمربند محافظ برنامه پژوهشی مارکسیسم، تکوین و تحول دولت در ایران را با همان رویکرد تفسیر می کردند. - پورحسن: - 1389 در نقطه مقابل، نظریههای مختلفی در نقد آن مطرح شد - ن.ک خنجی، 1373و - 1375 به علاوه برخی دولت در ایران را ذیل عنوان مفاهیم و نظریههایی چون دولت مطلقه، سلطانیسم، پاتریمونیالیسم، رانتیریسم و وابسته تبیین کرده اند. همه این نظریهها، دیدگاهها و مفاهیم در جای خود نقد شده - افضلی: - 1386 و یا قابل تامل و بررسی هستند. این مقاله از زاویه جدیدی به موضوع دولت در ایران نگریسته و فراتر از مفاهیم و یا نظریههایی که بر شیوه حکومت در ایران در یک مقطع خاص متمرکز شده و یا با هدف تطبیق نظریههای دولت در غرب بر تاریخ دولت در ایران طرح شده اند، به دنبال طرح پیش نظریه و مفهوم جدیدی برای تببین دولت در گستره وسیعیتری از تاریخ ایران است.
مساله مذکور از معبر این سؤال وارد فرایند پژوهش میشود: ماهیت دولت در ایران پیشاپهلوی چگونه بود؟ در پاسخ، این فرضیه صورتبندی شدهاست: با توجه به ریشه های اقلیمی و زیست بوم ایران و غلبه ایلات، میتوان صورتبندی » دولت- ایل« را برای ایران پیشا پهلوی بویژه از سلجوقیان تا پایان قاجار پیشنهاد کرد. دولت - ایل که ناشی از ویژگیهای هویتی، سازمانی و نظامی ساختار ایلی بود، هم بر شکلگیری دولت توسط ایلات برتر اطلاق دارد و هم ایلاتی را شامل میشود که بدون آنکه حکومت تشکیل دادهباشند، به مثابه شبه دولتهایی در قلمرو خود حکومت میکردند. این فرضیه با رهیافت جامعه شناسی تاریخی و تحلیل ماهیت دولتهای حاکم از صفویه تا پایان قاجار با روش توصیفی تحلیلی پردازش شدهاست.
هدف اصلی این مقاله، اهتمام برای بومیاندیشی در علوم سیاسی است. ضمن پذیرش بسیاری از اصول و مفاهیم مشترک به عنوان دانش علوم سیاسی جهانی، باید بخشی از دانش این رشته بر ویژگیهای خاص هر منطقه منبطق باشد. چنین روشی باعث غنای دانش علوم سیاسی جهانی و جلوگیری از تقلیل مسائل جهان با تاریخ بخشی از آن از جمله اروپا خواهد بود . از الزامات علوم سیاسی بومی در ایران، باتوجه به قدمت تاریخ دولت، تامل جدی درباره
