بخشی از مقاله
چکیده:
آنان که با آثار اقوام وملل مختلف کم و بیش انسی دارند نیک میدانند که ادبیات کمتر ملتی را میتوان سراغ گرفت که به اندازهي ادبیات فارسی با دین و آموزههاي دینی پیوند خورده باشد. چنانکه به جرأت میتوان ادعا نمود که در طول تاریخادبیات دورهي اسلامی ایران هیچ مسلمانی را نمی توان یافت که در دیوان اشعار، و سایرآثار منظومش تأثیري از کلام وحینباشد. یکی از این شاعران مسلمان و البته دیر آشنا حسینعلی بن عبداالله باقر قضائی علیایی مینابی است که در اواخر قرن 12و اوایل قرن 13 در میناب میزیسته است. وي شاعر ویژهي عاشوراست؛ ارادت ایشان و خاندان اندیشمند و متعهدش به امام حسین - ع - و یاران آن حضرت، آنان را بر آن داشته که به شرح و بسط واقعهي عاشورا و بازتاب آن در شعر همت گمارد.در این مجال به معرفی این شاعر و پرداختن به خصیصههاي شعري اش میپردازیم، هر چند پرداختن تخصصی به هر یکاز ویژگیهاي شعري وي به جا و فرصت دیگر نیاز است و هر کدام مقالهي جداگانهاي را میطلبد و در این مختصرنمیگنجد.
واژگان کلیدي: حسینعلی قضائی، نوحه، تعزیه، مرثیه، صور خیال
مقدمه:
محبوبیت، شهرت و مقبولیت حسینعلی قضائی در میناب و استان هرمزگان از دیر باز زبانزد خاص و عام بوده است و همین امر سبب شده تا اندیشمندانی در کارهاي تحقیقاتی خود به وي توجه ویژه داشته باشند، دو پایان نامه در مقطع کارشناسی ارشد در دانشگاه دولتی زاهدان و دانشگاه آزاد جیرفت به این شاعر اختصاص دارد؛همینطور کتابهاي مستقلی چون نابغهي هرمزگان و زندگی و شعر حسینعلی قضائی راجع به این شاعر تدوین شده است و افزون بر این در کتاب دریادماندهها - اثر خانم سایبانی - نیز صفحاتی به معرفی این شاعر اختصاص داده، نگارنده نیز در کتاب تاریخ ادبیات میناب که در سال 1386 به چاپ رساندم وي را معرفی کردم و هم اینکه در کتاب سوگوارهها و کتاب رخش بی سوار ، اشعار نوحهي وي را تصحیح، بازبینی و جمع آوري نمودم و همین طور تصویر سه نسخه خطی از اشعار تعزیه ایشان در دست مطالعه و بررسی دارم. و دیگر اینکه آقاي میر شکاري در کتاب نسخه و نسخه نویسی تعزیه در میناب نیز نکاتی را پیرامون معرفی شعر حسینعلی قضائی اختصاص داده، و شوراي اسلامی شهر میناب نیز همایشی را در جهت معرفی این شاعر برگزار نموده و تندیسی از وي را نیز در یکی از خیابانهاي میناب بر پا داشته اند. با این وجود قهرمان و پدر مرثیه سرایی هرمزگان، همچنان آنطور که در خور و شایستهي اوست معرفی نشده و هنوز ناشناخته مانده است. این مقاله میکوشد تا وي را معرفی نماید.
حسینعلی قضائی
حسینعلی بن عبداالله بن حسین باقر قضائی علیایی در حدود 170 سال پیش در خانواده اي مذهبی و اهل شعر و ادب در میناب پا به عرصهي وجود نهاد. وي در آغوش پدري شاعر – منصف علیایی - که استاد مکتب خانه اش هم بود پرورش مییابد و در سنین کم علوم دینی رایج در آن زمان را فرا میگیرد. و پس از آن براي تحصیل و تکمیل دانش خود در علوم دینی، و فراگیري زبان عربی راهی نجف میشود. هرچند از سالهاي زندگی و سکونتش در نجف هیچ اطلاعی در دست نیست.حسینعلی شاعر ویژه عاشوراست، ارادت ایشان و خاندان اندیشمند و متعهدش به امام حسین و یارانشان، آنان را بر آن داشته که به شرح و بسط واقعهي عاشورا و بازتاب آن در شعر همت گمارند. آن طور که راویان ذکر کرده اند حسینعلی اولین شعرش را به صورت مشترك با پدرش سروده است که مطلع آن چنین است: »در زمین عزاست یاران در فلک عزاست / لا اله الا االله این چه ماجراست «که به ظاهر یک مصراع را منصف و مصراع دیگر را پسرشس حسینعلی قضائی – تا پایان سروده است.از قضائی علاوه بر نوحهها، مسوده هایی نیز بر جاي مانده است که همگی آنها از استادي وي در سرایش اشعار نوحه و تعزیه حاکی است. وي توانایی آن را داشته که حوادث هر جلسهي تعزیه را به سه شکل مختلف بسراید.
سبک شعري قضائی
سبک شعري قضائی به روش شاعران سبک خراسانی شبیه است؛او گاهی در اشعار خود از حرف اضافهي » مر« استفاده میکند و گاهی » می« بر سر فعل میآورد. و همین طور از به کاربردن افعال دعایی مثل » نماناد « استعمال میکند. و هم اینکه از حروف اضافهي » براي « و » به « به جاي » را «ي مفعولی و... بهره میبرد؛در این ابیات به نمونه هایی از این قبیل کاربرد اشاراتی میشود.
تا بدانی خاطرت خواهم نباشم دشمنت تو خبر ده مر حسین تا وارهم از ملعنت - حنابندان، کریان: - 266
میبتازید اي سپاه از هر طرف بر سر وي نیزه و زوبین به کف - شهادت امام، کریان: - 1253
یک امشب خواهر محنت قرینم بیا تا از برایت سیر بینم - حنابندان، نصیرائی: - 228
در کهنه دیر دنیاي فانی هر کسی نماناد این جاودانگی
اشعار قضائی
اشعار قضائی به چند دسته تقسیم میشود؛قسمتی از اشعار قضائی نوحهها میباشد که در مراسمهاي خاصی همچون مرگ و میر مردم و سالگرد وفات امامان و بزرگان دین خوانده میشود. دست دوم اشعاري است که در مراسم سینه زنی به دو صورت جواب خوانی و واحد خوانی به اجرا در میآید. دستهي سوم نیز اشعاري است که در مراسم چاووش خوانی استفاده میشود. و نوع چهارم اشعاري که در مراسم تعزیه خوانی کاربرد دارد.نحوهي خواندن اشعار نوحه از این شاعر در سوگواري و سینه زنی حالت آهنگین به خود میگیرد، یعنی سینه زنی حالت و آهنگ خاص دارد. و سر ضرب است، از اینرو نوحه خوان و سینه زن باید ضرب را رعایت کند چرا که اگر ذاکري حالت ضرب را بشکند، وضعیت حلقه سینه زنان و ذاکر نوحه خوان، مختل میگردد.
نوحه خوانی با یک نوحه کوتاه جواب دار آغاز و پس از تشکیل حلقه و آمادگی سینه زنان، نوحه واحد که نوحه حماسی است بدون جواب و با آهنگ و ضرب براي سینه زنی تداوم مییابد.
اما اشعار تعزیه قضائی از سه مسوده - نسخه خطی - که از او بجا مانده استخراج میشود که دخل و تصرف چندانی در آن صورت نگرفته است و دستهي دوم نوحه هایی است که در حسینیهها بر زبان ذاکران جاري میشود.از این نوع اشعار دفتر بیاض و یا مسوده و دست نوشته هایی از خود شاعر نمانده است. و اشعارش به صورت پراکنده و در قالب و بحرهاي متفاوت در دفترهاي ذاکران و یا حافظهي بعضی از فرهنگ دوستان به جا مانده است.که البته خوشبختانه در کتاب رخش بی سوار و نابغهي هرمزگان، این دست از اشعار جمع آوري و تصحیح شده است.
ویژگی شعري قضائی
از ویژگیهاي سرودههاي قضائی میتوان به خوش آهنگی و استحکام ابیات اشاره نمود؛ قضائی در سرودن بحر طویل استاد بوده و همچنین به زبان عربی نیز آشنایی داشته و ملمعاتی نیز دارد که بسیار زیباست.از ویژگیهاي شعري و ادبی قضائی به این موارد میتوان اشاره نمود :اقتباس و گزینش آگاهانهي اشعار، واژههاي تکراري و مفاهیم قالبی، تکرار حرف ندا و همواري و یکدست بودن اشعار، آرایهي ادبی سؤال و جواب در اشعار قضائی یکی از ویژگیهاي شعري اوست که این آرایه هم در اشعار نوحه و هم در اشعار تعزیه جلوه گر است. در اشعار نوحه هدف از طرح سؤال و جواب تجاهل عارف است. ولی در اشعار تعزیه براي گفت و گوي رو در روي اشخاص استفاده میکند؛ البته شاعر در استخدام کلمات نهایت دقت را داشته مثلا هنگامی که دو نیروي خیر طرفهاي صحبت هستند واژهها بیانگر ادب است ولی هنگامی که نیروهاي اهیمنی در حال گفت و گوياند از زبانی رکیک نیز بهره میبرد.
حسینعلی قضائی در پایان همهي قالبهاي شعري – مثنوي، قصیده، ترجیع بند، بحر طویل، مستزاد، ترکیب بند ،نیمایی، قطعه - تخلص و نام شعري و هنري خود را ذکر مینماید ولی در شعر فارسی ایران، این امر فقط در قالب غزل نماینگر میشود و به نظر میرسد وي از این کار چند هدف داشته است. اول اینکه: در اشعار نوحه معمولا شاعران در پایان شعر از پیامبر و خاندان پاکش درخواست دارند تا واسطه شوند و خداوند از گناه آنها در گذرند تا در روز قیامت و جهان دیگر در بهشت با امامان محشور شوند از اینرو نام خود را در پایان شعرها - نوحه - آورده است. تا به هنگام خواندن نوحهها، ذاکران شاعر آن سرودهها را نیز از دعاي خیر خود فراموش ننمایند. دوم اینکه: با نوشتن تخلص خود در پایان تمام شعرها جداي از جلوگیري از سرقت ادبی نام خود را در یادها محفوظ بدارد و همین طور چون هیچ کدام از شاعران دیوان مستقلی نداشتهاند و اشعار آنها سینه به سینه و دست به دست میشده با نوشتن نام خود در پایان شعرها، اشعار خود را از دیگران جدا و متمایز میکردند و این خصیصه در تمام نوحههاي قضائی در هر قالبی که باشد رعایت شده است.
قالبهاي شعري
» تنوع قالبهاي شعري نیز در دیوان قضائی حائز اهمیت است. در این راستا پرداختن به قالب هایی همچون بحر طویل یا انواع خاصی از مستزادها براي سرودن نوحهها یا اشعار مناسب تعزیه خوانی را میتوان اشاره نمود.افزون بر این بحرهایی که حسینعلی به خدمت گرفته نیز بسیار متنوع است وي در واقع از مثمنهاي طولانی مستفعلاتن گرفته تا مربعهاي کوتاه فاعلن فع لن در دیوان وي مشاهده میشود و تقریبا در همه موارد با آهنگ خاص نوحه و تعزیه هماهنگ و همسو است.اشعار قضائی معمولا در قالب مثنوي، مستزاد، ترکیببند، ترجیع بند، نیمایی، بحر طویل و... سروده شدهاند؛و اوان عروضی آنها عمدتا - فاعلاتن، مفاعیلن، فاعلاتن، فعلاتن، مستفعلن - است.
قضائی علاوه بر به کارگیري قالبهاي متعارف و شناخته شده در ادب فارسی، با دخل و تصرف و در هم آمیختگی آنها، قالبهاي بدیع و تازه به وجود آورده که ما آن ر ا قالبهاي ترکیبی نام نهادیم.قالب عمدهي اشعار قضائی در شعر تعزیه مثنوي، رباعی، قطعه، دوبیتی، غزل و در پاره اي موارد مستزاد و نیمایی است. شاعر در اکثر مناجات هایی که در آغاز تعزیه میآید، در قالب غزل بیان میکند؛اما نوحه هایی را که در پایان مجالس تعزیه میگوید در قالب رباعی است.از آنجا که تنوع قالبهاي شعري در دیوان قضائی زیاد است در اینجا به آوردن مطلع هایی از هر قالب شعري همت میگماریم.
