بخشی از مقاله
چکیده
ادبیات مذهبی یکی از پرکاربردترین گونه های ادبیات فارسی به ویژه در شعر است . شاعران پارسی گو با الهام گیری از آغازیه های کتاب مذهبی ابیات آغازین شعر خود را به دو موضوع مهم حمد الهی و مدح پیامبر خاتم اختصاص داده اند . این نوع اشعار گر چه بیشتر در ابتدای منظومه ها دیده می شود، در میان غزلیات و قصاید نیز نمونه هایی دارد . نکته مهم در این نوع سروده ها این است که سرایندگان عقاید کلامی و فلسفی خود را که دوره های مختلف رواج داشته بیان کرده اند. این نوع عقاید شامل مباحث توحیدی، چگونگی ذات و صفات خدا، رویت، تجسم، و چگون گی معراج پیامبر، اهمیت و ارزش پیامبر خاتم و ...است. این پژوهش در اشعار ، سنایی، به بررسی نمونه هایی از حمد الهی و مدح نبوی پرداخته و موضوعات مختلفی که این شاعر به آنها اشاره کرده اند بر اساس اعتقادات کلامی و مشرب فلسفی آنان تشریح می کند.
کلید وازه: حمد الهی، مدح نبوی، ، سنایی ، اشعار، دین .
مقدمه
شعر فارسی از آغاز پیدایش به شکل کنونی تحت تاثیر جریان ها ادبی، اجتماعی ، دینی و سیاسی قرار داشته است . در دوره های مختلف ادبی شاهد نوعی تحول در شعر و ادب هستیم که نشانگر تحول اندیشه و ورود افکار تازه ای درجامعه ادبی است .آغاز شعر فارسی کلاسیک مقارن است با قرون پس از اسلام . اکثر شعرای ایرانی با اتکا بردانش مذهبی خود وتاسی به آیات قرآن ستایش خداوند را آغاز گر شعر خود قرار داده اند .مدح پیامبرنیز از جمله موضوعاتی است که از آغاز اسلام تاکنون مورد توجه شاعران بوده و در این باره اشعار زیادی سروده اند. آغاز آن با قصیده شاعرانی چون کعب بنزهیر،کعببنمالک وحسان ودیگر شاعر ان دوره اسلامی است . این نوع شعر با رکودی که در دوره های اموی وعباسی برآن عارض شد،دوباره از عصر انحطاط اوج گرفت . برای مثال می توان قصیده برده بوصیری را نام برد یا بدیعیات که در این دوره برای اولین بار ظهور کرد. ادبیات مذهبی یکی از پرکاربرد ترین گونه های ادب فارسی است و از زیر مجموعه های آن حمد الهی و مدایح نبوی است که چندان به آن پرداخته نشده است .موضوع ستایش خداوند و مدایح نبوی نیز خود از اهمیت ویژه ای برخوردار است و بسیاری شاعران در آن طبع آزمایی کرده اند به همین سبب پرداختن به این موضوع ضروری به نظر می رسد .
- حمد الهی
سنایی ازنخستین عارفان سبک عراقی است که عرفان را وارد شعر فارسی کره و ادبیات قلندری را بنیان گذاشته است . مثنوی حدیقه الحقیقه یکی ازکتب عرفانی مهم است که سنایی در آن ضمن آوردن حکایاتی کوتاه، مطالبی در باب عرفان و تصوف بیان کرده است. طبق معمول مثنوی ها، آغاز این کتاب با حمد الهی است . از اولین ابیات حذیقه او شروع می کند به صحبت و مناجات با خدا و در این میان عقاید خود را درباره ذات و صفات و مرتبه و آفرینش او بیان می کن د . چنانکه پیداست در هر مصراع گاه به چند صفت اشاره می کند . ابتدا از ظاهر و باطن سخن می گوید سپس به خرد می پردازد. نکته قابل ذکر این است که او بر خلاف ناصر خسرو خدا را مبدع همه چیز می داند و جزئیات را بیان می کند و این تفاوت عقیده او را با ناصر خسرو نشان می دهد شهرت صوفیه به تعارض و مخالفت با عقل و فلسفه موجب شده است که منتقدان اثار صوفیه بر این گمان باشند که عموم ایشان برای خرد ارزشی قائل نبوده وهر نوع خردگرایی وکاربندی عقلانی را محکوم می کرده اند ابیات متعدد و مشهوری چون :
پای استدلالیان چوبین بود پای چوبین سخت بی تمکین بود
عقل در راه عشق نابیناست عاقلی کار بو علی سیناست
هم شواهد لازم برای این مدعا را فراهم می کردند . - حسینی، - 95 در قرن پنجم تصادم و تعارض میان تصوف با اصول عقاید فلسفی و کلامی و فقهی آغاز شد همانگونه که ابن سینا شیخ مشاییان مانند معاصرش ابوحیان توحیدی به طرف تصوف متمایل شده بود به همین ترتیب در رسایل اخوان الصفا حتی در آنجا که از علوم بحث می شود شباهتهایی با نظریات ارباب تصوف به نظر می رسد ولی تمایلی درجهت عکس نیز وجود داشت و بعضی متصوفه نظریات جهان شنا سی مندرج در آثار ابن سینا و اخوان الصفا و دیگران را می گرفتند و وارد نظریات عرفانی خویش می کردند. - نصر، - 105 : 1361سنایی در جرگه این دسته از متصوفه است .
الف--1مناجات
درابیات زیر به چند نکته درباره خدا اشاره می شود . گذشته از این که خدا آفریننده همه چیز است، همه چیز هم تحت فرمان اوست وعقل و روح پیک های پر شتاب خدایند . همه زبان ها ثنای خدا را می گویند . خداوند را صاحب نام هایی می داند که نشانگر صفات اوهستند. و ومعتقد است ه ر یک از نامهای خدا را باید برای حاجتی به کار برد اما همه این را نمی دانند :
ای درون پرور برون آرای وی خردبخش بی خرد بخشای
خالق و رازق زمین و زمان حافظ و ناصر مکین و مکان
همه از صنع تو مکان و مکین همه در امر تو زمان و زمین
آتش و آب و باد و خاک سکون در امر قدرتت بیچون
