بخشی از مقاله
چکیده:
دامنهی باورهای مذهبی بسیار گسترده است و شعر یکی از ابزارهایی است که می تواند بیانگر این باورها باشد چرا که شعر زایش اندیشه و عاطفه و بازتاب دغدغه های انسانی و اجتماعی شاعر است. شاعر با الهام از آموزه های دینی، مکنونات قلبی خویش را با توسل به شعر بیان می کند که به نوعی نمایانگر اعتقادات و دیدگاههای عقیدتی اوست. سنایی یکی از اولین شاعرانی است که شعر را برای بیان عقاید مذهبی خود به کار گرفت. او علاوه بر اینکه شعر تعلیمی- عرفانی را پایه گذاری کرد در مدح و منقبت اهل بیت پیامبر، شعرهای آئینی ارزشمندی از خود به یادگار گذاشت که تحقیق در این زمینه دریچه و چشماندازی در پیش روی محققان و پژوهشگران می گشاید تا هرچه بیشتر در مورد مبانی اعتقادی شاعری چون سنایی بیندیشند.
کلمات کلیدی: مدح، مرثیه، امام حسن - ع - ، امام حسین - ع - ، سنایی
-1مقدمه
شعر دینی به دلیل ویژگیهای خاص خود به عنوان یک مقولهی مستقل همواره مدنظر منتقدین ادبی و شاعران بوده است. بهترین معیار و ملاک بررسی روحیه و اعتقادات شاعران دقت در اشعار آنان است که از ذهن و ضمیر آنان تراوش میکند. زمانی که شاعری در اعماق وجود خود دغدغههای دینی داشته باشد این دغدغهها در شعر او نمود خواهد یافت. زیرا شعر بستری بسیار مناسب برای ترویج عقاید، تفکرات فراهم میکند. هر مقولهی شعری که صبغهی دینی داشته باشد و متأثر از آموزههای اسلامی باشد، در قلمرو شعر آئینی قرار میگیرد. یکی از زمینههای بسیار مهم در این نوع ادبی، سرودن مدح و مرثیه دوازده امام معصوم است. این نوع ادبی فقط اختصاص به شاعران شیعی ندارد بلکه در میان پیروان مذهب تسنن نیز بسیاری از شاعران از کرامات و بزرگواریهای اهل بیت پیامبر سخن گفته اند. هدف این تحقیق آشنا شدن هر چه بیشتر با اعتقادات دینی سنایی است که با وجود اینکه او را به عنوان شاعری پیرو مذهب اهل سنت معرفی کرده اند اما در دنیای شعری او با اعتقادات یک شیعه راسخ مواجه میشویم. شیوه سخن گفتن او در مورد اهل بیت پیامبر، به خصوص، امام حسن - ع - و امام حسین - ع - بازگو کننده هر چه بیشتر این مسأله است.
-2ضرورت انجام تحقیق
یکی از زمینههای بسیار مهم در شعر آیینی، سرودن مدح و مرثیه برای دوازده امام معصوم است. این نوع ادبی فقط اختصاص به شاعران شیعی ندارد بلکه در میان پیروان مذهب تسنن نیز بسیاری از شاعران از کرامات و بزرگواریهای اهل بیت پیامبر سخن گفته اند. هدف این تحقیق آشنا شدن هر چه بیشتر با اعتقادات دینی سنایی است که با وجود اینکه او را به عنوان شاعری پیرو مذهب اهل سنت معرفی کرده اند اما در دنیای شعری او با اعتقادات یک شیعه راسخ مواجه میشویم. شیوه سخن گفتن او در مورد اهل بیت پیامبر، به خصوص، امام حسن - ع - و امام حسین - ع - بازگو کننده هر چه بیشتر این مسأله است. نگاه دقیق تر به اعتقادات مذهبی این شاعر بزرگوار ضروری لازم به نظر می رسد.
-3پیشینه تحقیق
تاکنون در این زمینه کتاب یا مقاله مستقلی نوشته نشده است. اما این موضوع به صورت گسترده تر در کتابی با عنوان »پیر غزنه و حب خاندان عصمت و طهارت« تألیف نگارندگان این مقاله - 1395 - مورد بررسی قرار گرفته است. اما مقالاتی نزدیک به این موضوع نگارش شده است که به برخی از آنها اشاره میشود.مرادی، ایوب – چالاک، سارا، سیمای امام علی - ع - در شعر سنایی، نامه پارسی، تابستان -1389 شماره 53 سلیمانی مقدم، داود، سنایی غزنوی و سیر تکامل در اندیشه دینی صوفیانه، مطالعات ادبیات، عرفان فلسفه، زمستان -1395 دوره دوم، شماره 4/1
-4روش تحقیق:
این تحقیق با روش کتابخانهای و با رهیافتی توصیفی- تحلیلی، مورد بررسی قرار گرفته است. جامعه آماری این پژوهش، آثار منظوم سنایی است.
-5مدح و منقبت
نوع مدح و مدیحهسرایی، یکی از مشهورترین مقولاتی است که از آغاز ظهور شعر کهن فارسی، یعنی از روزگار رودکی، به گونههای مختلف در شعر فارسی وجود داشته است. به روال معمول، شعرا مناسبترین قالب برای ادای مدح را قصیده دانستهاند، اگر چه رودکی یکی دو قطعه مدیحه نیز دارد. همانطور که از نام قصیده بر میآید، شاعر در این قالب شعری با قصد و هدف خاصی از جمله نام و شهرت، صله و جایزه، منصب و مقام، محبوبیت و تقرب و ... به تعریف و تمجید و توصیف ممدوح میپردازد. این اهداف و مقاصد را در اشعار مدیحه شاعرانی چون منوچهری، فرخی، ناصرخسرو، امیر معزی و عنصری، خاقانی، سنایی، حافظ و برخی دیگر از شعرای فارسی زبان میبینیم.
در این خیل مدیحهسرایی افرادی مانند ناصرخسرو با دیگران متفاوت است ناصرخسرو به عنوان حجت جزیره خراسان و مبلغ مذهب اسماعیلیه، امام فاطمی، مستنصرباالله را میستاید و او را »امام زمان« مینامد بنابراین مدایح ناصرخسرو رنگ مذهبی دارد. شیوه شاعرانی چون خاقانی، سنایی و حافظ نیز در مدح، همچون ناصرخسرو و همراه با نوعی مناعت طبع و سربلندی است برای نمونه خاقانی با آن که بارها شروانشاهان و سلطان سنجر را مدح گفته در غزلی میگوید:خاقانی از زمان چون دست شست بر روی سنجر چه حکم راند، خاقان چه کار دارد - خاقانی ، 1368، - 587حافظ آزاده، تنها در یک دو بیت ممدوح را میستاید و اظهار بندگی تنها در مقابل همت آن کسی میکند که »زیر چرخ کبود ز هر چه رنگ تعلق پذیرد آزاد است.«شاعر متعهد میکوشد از مصاحبت با امیران، امنیت بیان به دست آورد و یا آنجا را پایگاهی برای ترویج اندیشههای خود سازد بر سر خوان امیر مینشیند اما خدا را نیز گم نمیکند.
در عین ستایش، زبان نکوهش را نیز چاشنی سخن میکند و از پند شاهان و امیران نمیهراسد. نمایندهی توانایی این گروه سنایی غزنوی شاعر اندیشمند است که مانند برخی از شاعران این سرزمین، زندگی دو مرحلهای را تجربه میکند و »دارای دو نیم کرهی متفاوت تاریک و روشن است« - شفیعی کدکنی، 1389، . - 11 اگر چه در نیم کرهی تاریک ذهن خود همچنان مدیحهسراست، اما در نیم کرهی روشن اندیشهی خویش، نقطهی عطف ادبیات ما را رقم میزند؛ به قول دکتر شفیعی کدکنی »سنایی در قصاید خویش، نمایندهی برجسته شعر اجتماعی و نیز شعر اخلاقی و عرفانی است... شعرهای سنایی بیپرواترین نمونهی نقد اجتماعی را عرضه میکند. - همان: . - 10
-1-5انواع مدح
-1-1-5 حمد و ستایش باری تعالی
به روال معمول همه شعرا در دیباچه آثار و دواوین خود، ابیاتی را به حمد و ستایش حق اختصاص میدهند و در این ادبیات به توصیف ذات و صفات اسمای الهی میپردازند که این گونه شعرا در ادبیات ایران بسیار زیاد است.
-2-1-5 نعت پیامبر
مدح هنگامی که در ستایش پیامبر - ص - و بیان خصوصیات مقام نبوت میپردازند.
